ΑΝ. ΚΕΙΜ.- ΜΕΡΟΣ Β'

zxcsdgerghb
αναλύσεις
κειμένων
νεοελληνικής
λογοτεχνίας
Τεύχος Β’
Μ. Μιχαηλίδης,
Π. Πανουτσοπούλου
Α. Ραβδά
ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΛΑΔΟΣ ΛΥΚΕΙΟΥ
Εσωτερικές Εκδόσεις Εκπαιδευτηρίων Δούκα
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
2
Η ανάλυση των κειμένων έγινε από τους φιλολόγους
Μάριο Μιχαηλίδη (Ιθάκη, Ηγεμών εκ δυτικής Λιβύης)
Πέννυ Πανουτσοπούλου (Περιμένοντας του βαρβάρους,
Απολείπειν ο θεός Αντώνιον, Οι μοιραίοι )
Αναστασία Ραβδά (Ο δωδεκάλογος του Γύφτου - απόσπασμα
από τον «Προφητικό»)
Συγκέντρωση και μορφοποίηση υλικού
Γιάννης Νταουλτζής
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 3 c
α’ λυκείου
αναλύσεις κειμένων
νεοελληνικής λογοτεχνίας
(Τεύχος Β’)
Μαρούσι 2011
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
4
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 5 c
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Κ. Παλαμάς Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου, απόσπασμα
από τον «Προφητικό» Ο Προφήτης …………………………………
7
Κ. Π. Καβάφης Περιμένοντας τους βαρβάρους ……………… 31
Κ. Π. Καβάφης Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης…………………….. 43
Κ. Π. Καβάφης Ιθάκη ……………………………………………………… 51
Κ. Π. Καβάφης Απολείπειν ο θεός Αντώνιον ………………….. 63
Κ. Βάρναλης Οι Μοιραίοι ………………………………………………… 74
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
6
Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου Κ. Παλαμά
(Απόσπασμα από τον «Προφητικό» Κ.Ν.Λ. Α΄ Τεύχος, σελ. 413)
Ο Προφήτης
Η υπόθεση του «Προφητικού»
Ο «Προφητικός» είναι ο όγδοος από τους δώδεκα λόγους και ο πιο
παλιός. Γράφτηκε το 1899, δηλαδή την επαύριο της εθνικής
ταπείνωσης του '97.
Μέσα στην Πύλο πριν από την Άλωση, σε ώρα που η παρουσία του
εχθρού έχει πια γίνει οριστικά αισθητή ο λαός, χαροκόπος ανέμελος,
γιορτάζει. Ο ποιητής περιγράφει το πολύχρωμο πλήθος. Δοσμένοι όλοι
στο γλεντοκόπι, από το βασιλιά ίσαμε τον έσχατο υπήκοο, μήτε νιώθαν
μήτε θέλουν να νιώσουν τον κίνδυνο για το κράτος και πως η πολιτεία
τρίζει συθέμελα και δε θ' αργήσει να σωριαστεί σε αξιοθρήνητα
ρημάδια. Την ώρα εκείνη ένας μαντατοφόρος φωνάζει λαχανιασμένος
στο βασιλιά, πως οι φάροι δίνουν την είδηση της παρουσίας του
αντίμαχου.
Ο «ρηγάρχης» σύμβολο της εξαθλίωσης, δεν εννοεί με κανένα
τρόπο να διακόψει το γλεντοκόπι του. Δίνει διαταγή να σβήσουν τις
φωτιές του πολέμου και να παραδοθούν αμέριμνοι στην ευτυχία τους.
Οι Βενετοί και οι Πράσινοι τραγουδούν. Υμνούν το βασιλιά,
δοξολογούν την ομορφιά, και το πλούτος της Πόλης, όπως στους
παλιούς καιρούς. Μα δεν προφτάνει να ξεψυχήσει το τραγούδι τους
και ένας άλλος, «μαύρος ύμνος», σα μοιρολόι και σαν κατάρα,
ξεσπάει. Είναι ο ύμνος των Ακριτών που ανάμεσα του ξετυλίγεται όλη
η φοβερή κατάντια, όλη η δυστυχία και η συμφορά της Ρωμιοσύνης. Ο
προφήτης, στεκάμενος ανάμεσα σε τούτη την ανθρωποσύναξη, μιλεί
τελευταίος. Με λόγια παραστατικά προοιωνίζεται το τέλος· περιγράφει
την κατάπτωση και την αθλιότητα. Μα και δίνει συνάμα την ελπίδα. Κι
είναι τα λόγια του τα στερνά, τα λόγια που βγαίνουν βαρυσήμαντα
από το στόμα του καθώς οραματίζεται τα μελλούμενα.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 7 c
Δύο σχόλια σχετικά με τον Προφητικό λόγο
«Ο ξεπεσμός της Ελλάδας είναι της ψυχής ξεπεσμός, είναι ο ηθικός
αφανισμός του Γένους. Αυτόν κλαίει ο ποιητής. Από το προφητικό του
ύψος μπορεί να δει, με μιας ολάκερη την κατηφορική γραμμή, που
τελικά οδηγεί στο χειρότερο. Ήταν η εποχή του 1897. Όσοι μιλούσαν
για την αρχαία δόξα, κούφια λόγια λέγανε μονάχα. «Νάνοι ήταν και
αρλεκίνοι». Μονάχα ο ποιητής είχε γίνει ένα με τη συνείδηση της
φυλής του, με τη συνείδηση της ιστορίας και ήξερε να τοποθετήσει
την αξία της μέσα στον πνευματικό του κόσμο, βαθύ και
ολοκληρωμένο. Το πνευματικό ύψος το παίρνουν οι οδυρμοί του από
τη συνείδηση της αμαρτίας - «Ω ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα» -
φωνάζει ο ποιητής - και από τη συναίσθηση, πως ο ξεπεσμός της είναι
δικαιοσύνη. Μα είναι και ιερή η αποστολή της ελληνικής φυλής και
από ό,τι έδωσε και από ό,τι μπορεί να δώσει σε ανθρώπινες αξίες. Για
τον ποιητή μας η ιστορία είναι κάτι απόλυτα άξιο και κάτι απόλυτα άξιο
μέσα σ' αυτήν είναι η Ελλάδα. Μόνο έτσι εξηγείται, μετά το κατέβασμα
ως στερνό σκαλί, μετά τα περιγελά και τον αφανισμό της ακόμα, πως
βρίσκει μέσα του τη δύναμη ο ποιητής να ελπίσει και ο προφήτης να
πιστέψει, πως η δικαίωση μετά την κάθαρση θα 'ρθει, και πως εκεί που
κείτεται η ψυχή στο στερνό σκαλί του Κακού τη σκάλα, ξάφνου θα
φυτρώσουν τα φτερά της ξανά και θ' ανέβει στο ύψος, όπου ήταν της
μοίρας της να υπάρχει.
Κ. Τσάτσος
Το περιεχόμενο του κειμένου είναι πατριωτικό με αλληγορικές και
ιστορικές αναφορές. Ο «Προφητικός», που από μερικούς θεωρήθηκε
σαν εμβόλιμος λόγος, μονο και μονο γιατί είναι στενά συνυφασμένος
με του γένους μας την ιστορία και γιατί ο Γύφτος δεν παρουσιάζεται σ'
αυτόν. Τη θέση του κατέχει ο Προφήτης, ο ποιητής που γίνεται
προφήτης. Από την άποψη της ελληνικής ιδέας της εκφρασμένης μέσα
στον «Δωδεκάλογο» ο λόγος τούτος έχει καίρια σημασία. Είναι μια
δήλωση βροντόφωνη της πίστης του Παλαμά στην ανεξάντλητη
ζωντάνια της φυλής, στην ικανότητα της να ξαναγεννιέται και να
σηκώνεται ατράνταχτη ύστερ' απ' όλους τους ξεπεσμούς.
Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
8
Ο 8ος Λόγος ο «Προφητικός»
(*Στο σχολικό βιβλίο παρατίθεται μόνο οι στίχοι με την μεγαλύτερη
γραμματοσειρά)
Μέσ' στις παινεμένες χώρες, Χώρα
παινεμένη, θάρθη κι η ώρα,
και θα πέσης, κι από σέν' απάνου η Φήμη
το στερνό το σάλπισμα της θα σαλπίση
σε βοριά κι ανατολή, νοτιά και δύση.
Πάει το ψήλος σου, το χτίσμα σου συντρίμμι.
Θάρθη κι η ώρα· εσένα είταν ο δρόμος
σε βοριά κι ανατολή, νοτιά και δύση,
σαν το δρόμο του ήλιου- γέρνεις· όμως
το πρωί για σε δε θα γυρίση.
Και θα σβύσης καθώς σβύνουνε λιβάδια
από μάϊσσες φυτρωμένα με γητειές·
πιο αλαφρά του περασμού σου τα σημάδια
κι από τις δροσοσταλαματιές·
θα σε κλαίν' τα κλαψοπούλια σταχνά βράδια
και στα μνήματα οι κλωνόγυρτες ιτιές.
Και την έκοβε του οχτρού σου την ορμή
της χυτής σου της φωτιάς το θαμα·
και στο κάστρο σου σπρωγμέν' η Ανατολή
λυσσομάναε με τη Δύση αντάμα.
Και κρατούσες των αρμάτων την πλημμύρα,
κι ορθός κι άσειστος της δύναμης σου ο κάβος·
λιγισμένοι κι άσειστος της δύναμης σου ο κάβος·
λιγισμένοι ομπρός σου
να κι ο Τούρκος, να κι ο Φράγκος, να κι ο Σλάβος.
Στη χυτή σου τη φωτιά, ώ! Τι μοίρα!
Καιρούς κι αιώνες έκαιες τον οχτρό σου·
στη χυτή σου τη φωτιά, ώ! Τι μοίρα!
Μόνη σου θα πέσης να καής,
τρισαπελπισμένη της ζωής.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 9 c
Και χορό τριγύρω σου θα στήσουν
με βιολιά και με ζουρνάδες
γύφτοι, οβραίοι, αράπηδες, πασάδες,
και τα γόνατα οι τρανοί σου θα λυγίσουν,
και θα γίνουν των ραγιάδων οι ραγιάδες
και ταγόρια σου τ' αγνά θα τα μολέψουν
με ταγκάλιασμά τους οι σουλτάνοι,
και τα λείψανα σου θα στα κλέψουν
οι ζητιάνοι.
Χώρα τρισκαταρατη, απ’ τ’ ύψη
σε ποια βύθη, χώρα αμαρτωλή!
Και κανένας να σου δώση δε θα σκύψη
του θανάτου το στερνό φιλί.
Και στο πέρασμα σου θα βροντήξη
κι ένα μυρολόϊ σου θα ουρλιάση,
και το μοιρολόι σου θα το πνίξη
από πάνω σου αλαλάζοντας μια πλάση.
Μια καινούργια πλάση, μια γεννήτρα
θα φούντωση απ' τα χαλάσματα σου,
κάθε δύναμης και χάρης σου απαρνήτρα,
διαλαλήτρα μοναχά της ασκημιάς σου.
Πλάση αταίριαστη μ' εσέ και ξένη,
κι άς την έχεις με το γάλα σου ποτίσει,
την πατάει τη στέρφα γη σου και διαβαίνει,
κι όπου πάτησε αναβρύζει μια μία βρύση.
Κι η Ψυχή σου, ω Πολιτεία
κολασμένη από την αρμαρτία,
νεκρή αφίνοντας εσένα
θα πλανιέται κυνηγώντας άλλη γέννα.
Σάμπως να είναι πουλημένη σε διαμόνους
θα σπαράζη και θα πλέη μέσ' στα σκοτάδια,
και ίσκιος θα είναι μέσα στάδεια,
μέσ' στην άβυσσο μια βάρκα ·
κι ο ίσκιος ύστερα θα παίρνη σάρκα
κι η βάρκα ύστερα θα φτάνη
σε ξεσκέπαστο ανεμόδαρτο λιμάνι.
Και θα ζης ξανά στους τόπους και στους χρόνους
και στις ιστορίες των εθνών
και στους κύκλους των αιώνων
θα μαυρολογάς, των ξεπεσμών
ω Ψυχή και των αδόξαστων αγώνων.
Κι η Ψυχή σου, Πολιτεία καταραμένη,
δε θα βγη ναναπαυτή·
του Κακού τη σκάλα από σκαλί
σε σκαλί θα τήνε κατεβαίνη.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
10
Κι όπου πάη κι όπου σταθή
σε κορμί χειρότερο θα μπαίνη.
Και θαρθή μια μέρα, μαύρη μέρα
Και η ψυχή σου, ω Πολιτεία,
θα κατασταλάξη πέρα, πέρα
στην καμαρωμένη Γη,
στου ήλιου τη χαρά, σταπρίλη τον αέρα.
Και στο φως θα βγη,
και ξαφνίζοντας τον ήλιο,
σά θρεμμένο απ' το δικό σου αίμα,
ένα γέλιο, ένα παράλλαμμα, ένα ψέμα,
ένα κλάμα, ένα ΒΑΣΙΛΕΙΟ.
Ο δικέφαλος αϊτός σου να! μακριά
μακριά πέταξε με τάξια και με τ' άγια
και θα ισκιώσουν τα τετράπλατα φτερά
λαούς άλλους, κορφές άλλες, άλλα πλάγια.
Προς τη Δύση και προς το Βοριά
την κορώνα φέρνει και κρατά
-και τα νύχια του είν' αρπάγια-
και τη δόξα και τη δύναμη κρατά
και το γέλιο, και το ψέμα το Βασίλειο
που γεννήθηκε από σένα μέσ' στον ήλιο,
κοίτα, Θεέ! Θα σέρνεται μπροστά
σε μπαλσαμωμένη κουκουβάγια.
Μ' όλα σου θα ζη τα χαμηλά,
με καμιά σου δε θα ζη μεγαλοσύνη,
κι οι προφήτες που θα προσκυνά,
νάνοι και αρλεκίνοι.
Και σοφοί του και κριτάδες
του άδειου λόγου οι τροπαιούχοι,
και διαφεντευτάδες
κυβερνήτες του οι ευνούχοι.
Και θα φύγης κι απ' το σάπιο το κορμί,
ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα,
και δε θαβρη το κορμί μια σπιθαμή
μέσ' στη γη για να την κάμη μνήμα,
κι άθαφτο θα μείνη το ψοφήμι,
να το φάνε τα σκυλλιά και τα ερπετά,
κι ο Καιρός μέσα στους γύρους του τη μνήμη
κάποιου σκέλεθρου πανάθλιου θα βαστά.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 1 1 c
Όσο να σε λυπηθή
της αγάπης ο Θεός,
και να ξημερώση μιάν αυγή,
και να σε καλέση ο λυτρωμός,
ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα!
Και θακούσης τη φωνή του λυτρωτή,
θα γδυθής της αμαρτίας το ντύμα,
και ξανά κυβερνημένη κι αλαφρή
θα σαλέψης σαν τη χλόη, σαν το πουλί,
σαν το κόρφο το γυναικείο, σαν το κύμα,
και μη έχοντας πιο κάτου άλλο σκαλί
να κατρακυλίσεις πιο βαθιά
στου Κακού τη σκάλα, -
για τανέβασμα ξανά που σε καλεί
θα αιστανθής να σου φυτρώνουν, ω χαρά !
τα φτερά,
τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα!
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
12
Είδος
«Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου» είναι ένα συνθετικό μακρόπνοο λυρικό
ποίημα, με αλληγορικά στοιχεία που αποτελείται από 12 λόγους.
(Ο «Προφητικός» είναι ο όγδοος από τους δώδεκα λόγους και ο πιο
παλιός. Γράφτηκε το 1899 την επαύριο της εθνικής ταπείνωσης του
1897. Το προς πραγμάτευση κείμενο περιλαμβάνει τους στίχους 363-
378 και 469-493 (τέλος).
Το ποίημα ανήκει στο Παρνασσικό κίνημα. (Παρνασσισμός:
ποιητικό ρεύμα που εμφανίστηκε στη Γαλλία κατά τη διάρκεια της
δεκαετίας του 1860 και κυριάρχησε ως το τέλος του 19ου αι.
Αναζήτησε την ποιητική έμπνευση στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό
πολιτισμό και επιδίωξε την αυστηρή τήρηση των στιχουργικών
κανόνων και την άψογη μορφική επεξεργασία του στίχου.
Ο τίτλος
Ο «Προφητικός» που από μερικούς θεωρήθηκε σαν εμβόλιμος λόγος,
μόνο και μόνο γιατί είναι στενά συνυφασμένος με το γένος μας, την
ιστορία και γιατί ο Γύφτος δεν παρουσιάζεται σε αυτόν, βρίσκεται στο
επίκεντρο του έργου. Η επινόηση του Γύφτου-Προφήτη αποτελεί ένα
ουσιώδες τέχνασμα κι έτσι μιλεί ο ποιητής για τα μελλούμενα με τρόπο
απλό, θετικό και αποκαλυπτικό. (Ο Γύφτος συμβολίζει την αδούλωτη
ψυχή, γκρεμίζει το σάπιο, χτίζει το καινούργιο, βγάζει την πατρίδα από
τη διαφθορά και την ταπείνωση, την οδηγεί στη λύτρωση και στην
αναγέννηση.)
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 1 3 c
Το θέμα
Το θέμα των δυο αποσπασμάτων είναι η προφητεία του ποιητή-
προφήτη του Δωδεκάλογου για την πτώση και στη συνέχεια για
την αναγέννηση του Ελληνισμού (ο ποιητής κάνει λόγο
αλληγορικά για το Βυζάντιο, όμως εννοεί τον Ελληνισμό του καιρού
του μετά την ήττα του 1897).
Ενότητες
Το κείμενο του σχολικού βιβλίου αποτελείται από δύο αποσπάσματα-
ενότητες αντίστοιχες της ψυχικής διάθεσης του ποιητή.
1η στ. 1-24: Η πτώση της χώρας
2η στ. 25-41: Η αναγέννησης του Ελληνισμού
Περιεχόμενο επιμέρους ενοτήτων - σκηνών
1η Ενότητα : στίχος 1 -24
στ.1 Μες τις παινεμένες, χώρες, Χώρα
στ.2 παινεμένη, θα 'ρθει κι η ώρα
· Ο ποιητής στην πρώτη ενότητα παίρνει το ρόλο του προφήτη και
προλέγει την πτώση της χώρας.
· Ο πρώτος χαρακτηρισμός της χώρας, είναι «παινεμένη μες τις
παινεμένες», ξεχωρίζει ανάμεσα στις ξεχωριστές λόγω της δύναμης
και της δόξας της που κάνει ποιητές, ιστορικούς και ολόκληρους
λαούς να την τραγουδούν και να της πλέκουν ύμνους και εγκώμια.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
14
στ.3 και θα πέσεις, κι από σέν' απάνου η Φήμη
στ.4 το στερνό το σάλπισμά της θα σαλπίσει
στ.5 σε βοριά κι ανατολή, νοτιά και δύση
· Ο ποιητής, μέσω του Γύφτου - προφήτη, απευθύνεται σε β '
πρόσωπο στη Χώρα.
· Προφητεύει το γκρέμισμα και τη συντριβή της αυτοκρατορίας, τη
δύση της στο πολιτικό στερέωμα, τη διάσπαση, τη διάλυση, τον
αφανισμό της.
· Η Φήμη προσωποποιημένη, θα σαλπίσει το στέρνο σάλπισμα. Το
ιστορικό γεγονός της Άλωσης θα έχει οικουμενική απήχηση (στ.
5).
στ.6 Πάει το ψήλος σου, το χτίσμα σου συντρίμι.
· Παρόλο το μέγεθος (πολιτιστικό, ιστορικό, πολιτικό κ.λπ) η χώρα
θα κατερρέυσει
στ.7 Θα' ρθει κι η ώρα· εσένα ήταν ο δρόμος
στ.8 σε βοριά κι ανατολή, νοτιά και δύση
στ.9 σαν το δρόμο του ήλιου γέρνεις όμως
στ.10 το πρωί για σε δε θα γυρίσει.
· Σαν τον ήλιο που κάνει το καθημερινό του ταξίδι και λάμπει, έτσι
και η χώρα έλαμψε, όμως η «δύση» της θα είναι οριστική.
(Αναφέρεται στην εδαφική έκταση της αυτοκρατορίας, στην
πολιτική της επιρροή και στην πολιτιστική της ακτινοβολία. Όλα
αυτά θα αφανιστούν).
· Η ιστορική πορεία της χώρας παρομοιάζεται με την τροχιά του
ήλιου και η καταστροφή της (ήττα 1897) με τη δύση του μόνο που
η πρώτη είναι αμετάκλητη.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 1 5 c
στ.11 Και θα σβήσεις καθώς σβήσανε λιβάδια
στ.12 από μάισσες φυτρωμένα με γητειές·
στ.13 πιο αλαφρά του πειρασμού σου τα σημάδια
στ.14 κι από τις δροσοσταλαματιές·
· Τα ίχνη της χώρας σχεδόν θ' εξαφανιστούν.
· Ο ποιητής - προφήτης απευθύνεται στη χώρα : «θα χαθείς από το
πρόσωπο της γης σαν ένα ανυπόστατο δημιούργημα χωρίς υλικά
θεμέλια, όπως είναι τα έργα των μαγισσών και το πέρασμα σου δε
θα αφήσει ιστορικά ίχνη.
· Οι μάγισσες και οι γητείες είναι εκείνο το λαϊκό παραμύθι, που
πλάστηκε μετά την Άλωση του 1453. Αυτό μαζί με τους πόθους
των Ελλήνων και τις διάφορες δοξασίες τους δημιούργησε το μύθο
για την εθνική αποκατάσταση και κατόπιν την Μεγάλη Ιδέα.
Πιστεύοντας σ' αυτήν ο λαός, άκριτα και συναισθηματικά, με
ένθερμο πατριωτισμό αλλά και με μύρια λάθη οδηγήθηκε σε
διεκδικήσεις που οι ιστορικές συγκυρίες δε θα επέτρεπαν να
πραγματοποιηθούν από την τότε Ελληνική πολιτεία. Κι ήλθε η
αποτυχία και ο μέγας εθνικός και οικονομικός κίνδυνος για τους
Έλληνες.
· Ίχνος αδιόρατο λοιπόν δε θ' απομείνει απ' αυτήν τη Χώρα.
· Η σύγκριση των στοιχείων που αφήνει η καταρρέουσα πολιτεία
Βυζαντινή ή το νέο κράτος, με τα σημάδια που αφήνουν οι
δροσοσταλαματιές εντείνει την εικόνα του ολοκληρωτικού
αφανισμού της.
στ.15 θα σε κλαίν' τα κλαψοπούλια στ' αγνά βράδια
στ.16 και στα μνήματα οι κλωνόγυρτες ιτιές.
· Ο θρήνος: η έννοια του θρήνου αποδίδεται και με την επανάληψη
του κλάματος στις λέξεις κλαίνε και κλαψοπούλια. Τα πουλιά της
δυστυχίας θα θρηνούν το χαμό της Πολιτείας τα βράδια με την
υποβλητική ατμόσφαιρα, «στ’ αχνά βράδια».
· Οι «κλαίουσες» ιτιές θα σκύβουν και θα οδύρονται πάνω στα
μνήματα (των ηρωικών ανθρώπων που την έχτισαν), που είναι ο
τόπος της διάλυσης και της αποσύνθεσης.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
16
στ.17 Και θα φύγεις κι απ' το σάπιο το κορμί.
στ.18 ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα,
στ.19 και δε θα 'βρει το κορμί μια σπιθαμή
στ.20 μες στη γη για να την κάμει μνήμα,
· Η απελπισία του ποιητή: η ψυχή προσωποποιημένη θα φύγει από
το σάπιο κορμί. Το πνεύμα του ελληνισμού θα εγκαταλείψει το
διαλυμένο κράτος.
· Παραδαρμένη, παιδεμένη κατατυρρανισμένη από την αμαρτία, το
κρίμα.
· Χρησιμοποιεί τη λέξη ψυχή (με την ηθικοθρησκευτική της χροιά)
για να δηλώσει τα αμαρτήματα, τα σφάλματα
· Θα κρατήσει μόνο χαλάσματα, ένα άδειο κουφάρι στις μνήμες των
επερχόμενων γενιών.
· Η σήψη του Βυζαντίου, ο κούφιος και ξεπασμένος
μεγαλοϊδεατισμός γίνονται αντικείμενα σαρκασμού.
στ.21 κι άθαφτο θα μείνει το ψοφίμι,
στ.22 να το φάνε τα σκυλιά και τα ερπετά,
στ.23 ο Καιρός μέσα στους γύρους του τη μνήμη
στ.24 κάποιου σκέλεθρου πανάθλιου θα βαστεί.
· Επαναλαμβάνεται η έννοια της ιστορικής αφάνειας. (Πρώτη
αναφορά: στ. 11-14).
· Φρίκη αποπνέει η συνέχεια της προφητικής εικόνας: το σώμα της
πολιτείας παρομοιάζεται με το κορμί που θα μείνει άταφο, ένα
ψοφίμι να το φάνε τα σκυλιά και τα ερπετά. Πουθενά στη Γη, στο
χρόνο, στην ιστορία δε θα βρεθεί μια σπιθαμή για το ανάξιο
πλάσμα.
· Η απογοήτευση και η απόγνωση οδηγούν πιο βαθιά τον ποιητή σ'
αυτό το τραγικό παιχνίδι της ιστορίας. Ο Καιρός θα βαστά τη
μνήμη κάποιου πανάθλιου σκελετού.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 1 7 c
2η Ενότητα : στίχοι 25-41
στ. 25 Όσο να σε λυπηθεί
στ. 26 της αγάπης ο Θεός,
στ. 27 και να ξημερώσει μιαν αυγή,
στ. 28 και να σε καλέσει ο λυτρωμός,
στ. 29 ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα!
στ. 30 Και θ' ακούσεις τη φωνή του λυτρωτή,
στ. 31 θα γδυθείς της αμαρτίας το ντύμα,
· Στο τέλος του λόγου κάποιο φως αρχίζει να χαράζει.
· Ο ποιητής οραματίζεται ένα καινούργιου κόσμο και περιμένει έναν
ουρανόσταλτο λυτρωτή, που θα 'φερνε τη χώρα προς το
καλύτερο, προς το ηρωικότερο κι υψηλότερο.
· Εδώ ξεπροβάλλει και η Ελλάδα που θα τη λυπηθεί ο Θεός και θα
τη λυτρώσει από τα παλιά της κρίματα και αμαρτίες.
· Συνεχίζει, ο ποιητής, με όρους θρησκευτικούς (λυτρωμός, ψυχή,
κρίμα)
· Η παραδαρμένη ψυχή θα είναι κυβερνημένη ξανά κι αλαφρή.
· Αμαρτωλή είναι η χώρα όχι γιατί βγήκε από το δρόμο του Θεού,
αλλά γιατί μόλεψε τις θετικές αξίες της ακμής της, παραγνώρισε τη
σημασία της αποστολής της και ποδοπάτησε την αρετή. Οι κάμψεις
και οι πτώσεις των πολιτισμών και η παρακμή των εθνών
προέρχονται από την περιφρόνηση των ζωτικών στοιχείων της
συντήρησης τους. Ο ποιητής δεν αποβλέπει παρά στην
αναγέννηση της αληθινής εθνικής ιδέας που είναι πάντα ο
σκελετός των εθνοτήτων.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
18
στ.32 και ξανά κυβερνημένη κι αλαφρή
· Κι έτσι με νέα πνοή θα σαλέψει και θα αποκτήσει υλική και
ιστορική υπόσταση αυτή η Ψυχή, το πνεύμα το ελληνικό
στ.33 θα σαλέψεις σαν τη χλόη σαν το πουλί,
στ.34 σαν το κόρφο το γυναικείο, σαν το κύμα,
· Θα λειτουργήσει όπως και τα φυσικά πλάσματα: χλόη που
ξαναφυτρώνει ως αρχή νέας ζωής, και το σάλεμα της είναι πουλί
που θα αναπτερωθεί και θα ξαναπετάξει σαν θαλασσινό κύμα (που
δείχνει την ορμή, την αναγεννητική προσπάθεια, δυναμική κι
απέραντη).
στ.35 και μη έχοντας πιο κάτου άλλο σκαλί
στ.36 να κατρακυλήσεις πιο βαθιά
στ.37 στου κακού τη σκάλα. –
· Αφού οδηγηθείς στο έσχατο σημείο…
στ.38 για τ' ανέβασμα ξανά που σε καλεί
στ.39 θα αιστανθείς να σου φυτρώνουν, ω χαρά !
στ.40 τα φτερά
στ.41 τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα.
· … θα κληθείς Ψυχή - Πατρίδα, να ανέβεις ψηλά και τότε θα
αισθανθείς να σου φυτρώνουν φτερά δημιουργίας, δόξας, αρετής,
αξιοπρέπειας.
· Ο «Προφητικός τελειώνει με μιαν αναστάσιμη αναμονή. Η
ανάσταση που προσδοκά θα είναι μια σύνθεση από τα στοιχεία της
ακμής που ενυπάρχουν στον Βυζαντινό κόσμο. Ο τελευταίος στίχος
του Προφητικού αποτελεί μιαν ομολογία πίστεως του Ποιητή προς
την παλαιότερη ακμή του Βυζαντινού κόσμου: τα φτερά τα πρωτινά
σου τα μεγάλα. Αναγνωρίζει την αναγεννητική δύναμη των παλαιών
αξιών αν αφομοιωθούν δημιουργικά.
· Τα ιστορικά δεδομένα απ' όπου ξεκινά ο Ποιητής για τη δέηση και
τη λύση του δράματος του είναι η αμαρτία της φυλής και η εξαγορά
της αμαρτίας με τα μαρτύρια του Γένους, απ' όπου θα προέλθει η
κάθαρση. Η πεποίθηση των συγχρόνων και των μεταγενεστέρων
της Αλώσεως Ελλήνων είναι ότι η συντριβή του Γένους έγινε «δια
τας αμαρτίας ημών».
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 1 9 c
Η Εποχή
· Είναι εμφανές ότι η ήττα των Ελλήνων από τους Οθωμανούς το
1897 δημιούργησε πολιτικό κλίμα τέτοιο που υπήρξε καθοριστικό
για την ποιητική διάθεση και την ακόλουθη ποιητική παραγωγή. Η
τέχνη- μήνυμα- καταγγελία- "κατηγορώ" - έχει σαφείς και
προσδιορισμένους αποδέκτες τους ιθύνοντες και στόχο την
εγκληματική τους ανευθυνότητα.
Πρόθεση του ποιητή
· είναι να καταγγείλει αυτή την ανευθυνότητα, να πάρει θέση, να
δηλώσει τη δυσαρέσκεια του. Το απόσπασμα από το Δωδεκάλογο
παρά τη χρονική μετατόπιση στο παρελθόν και σε κακά άλλων
εποχών, παρά την καλυμμένη ή μασκαρεμένη εποχή, παρά την
ευρηματική απαίτηση ενός Θεού τιμωρού, προδίδει την κραυγή της
αγωνίας του ποιητή για τη δική του εποχή.
· Ο Παλαμάς έρχεται με το στίχο του να ξεσηκώσει και να αφυπνίσει
τις εφησυχασμένες και ναρκωμένες συνειδήσεις, να τιμωρήσει και
να γιατρέψει.
Ο Λυτρωμός
Στο κέντρο του ποιητικού αποσπάσματος του Δωδεκάλογου είναι «η
Ψυχή η παραδαρμένη από το κρίμα». Κατάληξη της:
να την λυπηθεί της αγάπης ο Θεός
να την καλέσει ο λυτρωμός
να γδυθεί της αμαρτίας το ντύμα...
Η ασυδοσία, η διαφθορά, η κοινωνική αθλιότητα, η ιδιοτέλεια, το
συμφέρον, η προδοσία, ονοματίζονται "αμαρτία", "κρίμα", "κακά".
Απέναντι τους ο "Θεός", ο "λυτρωμός", η "ελπίδα", η "ψυχή". Όλα
δηλώνουν το βαθμό κατάπτωσης, ώστε ο θάνατος να απομένει ως
μέσο και η ανάσταση ως λύση, με τη βοήθεια του Θεού, του
σπλαχνικού και μοναδικού, στην περίπτωση, ικανού να μας βγάλει από
το αδιέξοδο.
Η κάθοδος στον Άδη και το πέρασμα της Ψυχής από το Καθαρτήριο
είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη μελλοντική ανάκαμψη.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
20
Συναισθήματα
· Στην πρώτη ενότητα (στ. 1-24) κυριαρχεί ο πόνος, η πίκρα χωρίς
να χάνει ο πρωταγωνιστής Γύφτος-ποιητής την αξιοπρέπεια και το
κύρος του.
· Ο λυρισμός μειώνει την οδύνη που την αισθητοποιούν οι εικόνες ως
σύμβολα.
· Η ψυχική διάθεση του ποιητή φαίνεται από την ανισότητα των
στροφών σχετικά με το διαφορετικό αριθμό στίχων, την ποικιλία
στην ομοιοκαταληξία και την αλλαγή στη σειρά των ιστορικών
στοιχείων.
· Στη δεύτερη ενότητα (στ. 25-41) ο ποιητής δηλώνει αυθόρμητα τη
χαρά του στον προτελευταίο (στ. 40) στίχο.
· Η προοδευτικά ανοδική πορεία από τα βάθη του κακού, αρχίζει με
την αγάπη. Η αγάπη φέρνει το φως, ο λαός αναπτερώνεται, η
Πατρίδα ανασταίνεται.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 2 1 c
Στοιχεία Τεχνικής
°Μονόλογος που αποδίδεται ως διάλογος (β ενικό πρόσωπο) με την
προσωποποιημένη χώρα
Μάλιστα ξεκινά με προσφώνηση προς τη Χώρα.
° Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη
° Ο ποιητής χρησιμοποιεί την τεχνική της «αναδρομικής» προφητείας: ο
ίδιος τοποθετείται στο παρελθόν και παίζει το ρόλο του προφήτη-ποιητή,
προφητεύοντας δήθεν ως μελλούμενα όσα έχουν ήδη συμβεί ως την εποχή
του. Προφητεύει, όμως και όσα προβλέπει σαν πραγματικός προφήτης ότι
θα συμβούν στο πραγματικό μέλλον ή όσα θα ήθελε να συμβούν.
° Περιγραφή
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
22
Εκφραστικοί τρόποι – μέσα
Ενότητα 1η: στ. 1-24
Γλώσσα: Δημοτική με καθαρότητα χωρίς ιδιωματισμούς
Ύφος: Ηχηρό εντυπωσιακό.
1η Ενότητα
Μεταφορές «Θα σβήσεις».
Εικόνες (οπτικές και ηχητικές)
· Η Φήμη που σαλπίζει το τελευταίο σάλπισμα.
· Το κτίσμα που γίνεται συντρίμμια.
· Η πολιτεία που χάνεται, όπως χάνονται μαγεμένα λιβάδια από τις
μάγισσες στα παραμύθια.
· Την πολιτεία θα την κλαίνε τα πουλιά τα βράδια, οι ιτιές θα γέρνουν
θρηνητικά.
· Το πτώμα της πολιτείας θα μείνει άθαφτο, λεία για τα σκυλιά και τα
ερπετά.
· Στην έντονη παραστατικότητα των εικόνων συντελούν τα ρήματα.
Παρομοιώσεις
· Η ιστορική πορεία της Χώρας σαν τη τροχιά του ήλιου και η
καταστροφή της σαν τη δύση του.
· Ο αφανισμός της Χώρας παρομοιάζεται με τα υπέροχα λιβάδια που
εξαφανίζονται σαν τα μάγια, σαν πλάσματα της φαντασίας που
είναι, σαν έργα μαγισσών.
· Ίχνος αδιόρατο θ' απομείνει απ' αυτήν, πιο ισχνό και από το σημάδι
μιας δροσοσταλίδας.
· Σαν ψοφίμι θα αδικοχαθεί και σαν σκέλεθρο θα μείνει στη μνήμη
του καιρού.
Προσωποποιήσεις
Προσωποποιούνται η Χώρα, η Φήμη, η Ψυχή της πολιτείας κι ο Καιρός
που απομένει, ο χρόνος που αέναα κυλάει στο άπειρο.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 2 3 c
Χιαστό
Η πρώτη αποστροφή προς τη Χώρα είναι περίτεχνη καθώς
κατασκευάζεται με τρία σχήματα: το χιαστό, την επαναστροφή, τον
κύκλο: «Μες στις παινεμένες, Χώρα παινεμένη»...
(χιαστό σχήμα: α-β, β-α
Επαναλήψεις
στ. 2 και 7 «θα 'ρθει κι ώρα»
στ. 5 και 6 «σε βοριά κι ανατολή, νοτιά και δύση»
στ. 11 «και θα σβήσεις καθώς σβήνονται λιβάδια» (ηχοποιητική εικόνα
με την επανάληψη του σβ).
Υποβάλλει την αίσθηση του μάταιου, αλλά χωρίς διάρκεια και
υπομονή). Ο Ενεστώτας είναι επαναληπτικός
Παρήχηση του σ: «στερνό σάλπισμα» «σαλπίσει»
Υπερβατό
στ.3-4 «... η Φήμη .... θα σαπλίσει»: Η Φήμη θα σαλπίσει το στερνό
της σάλπισμα (αναγκαίο για νοηματικούς - εμφατικούς, μετρικούς
λόγους).
2η Ενότητα
Μεταφορές: «Θα γδυθείς της αμαρτίας το ντύμα».
Εικόνες
Η πρώτη δημιουργείται με το ρήμα «θα σαλέψεις» που συνοδεύεται
από τέσσερις διαφορετικές παρομοιώσεις.
Στ. 34-36 «Θα σαλέψεις σαν το χλόη, σαν το πουλί, σαν το κόρφο το
γυναικείο, σαν το κύμα», η δεύτερη είναι η εικόνα της ψυχής με τα
μεγάλα φτερά, μια εικόνα ανάστασης που έρχεται σε έντονη αντίθεση
με την προηγούμενη κατάσταση της ψυχής. Η αντίθεση αυτή εκφράζει
πιστά το νόημα, την ιδέα του ποιητή.
Στ. 39-41 «θα αιστανθείς να σου φυτρώνουν, ω χαρά !
τα φτερά/τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα»
Η εικόνα της Ψυχής που σαν γυναίκα θα ντυθεί το «ντύμα της
αμαρτίας» και μετά η άλλη κατά την οποία θα «σαλέψει», και τρίτη
κατόπιν, αυτή που η Ψυχή βγάζει φτερά και ανασταίνεται. Αυτό το
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
24
εικονικό τρίπτυχο - νόημα της ανάστασης συνιστά αντίθεση στις
προηγούμενες εικόνες - νοήματα της καταστροφής. Η νίκη του νέου
ελληνισμού θα ξημερώσει και θα πετάξει πάνω από τα συντρίμμια να
στήσει μια νέα πατρίδα με Ψυχή αναβαπτισμένη απαλλαγμένη από τα
παλιά της κρίματα.
Παρομοιώσεις
στ. 33-34 «θα σαλέψεις σαν τη χλόη, σαν το πουλί.
σαν το κόρφο το γυναικείο, σαν το κύμα,
Η συσσώρευση των παρομοιώσεων με το ασύνδετο σχήμα αποδίδει
πολύ εκφραστικά την εσωτερική ταραχή και συγκίνηση του προφήτη
από το όραμα της νεκρανάστασης. Είναι αξιοπρόσεκτο πως
διαφοροποιείται η ποιότητα της κίνησης από παρομοίωση σε
παρομοίωση και η τρυφερότητα που εκφράζουν αυτές οι κινήσεις
όπως δίνεται αρχικά στη χλόη και καταλήγει στο βίαιο σάλεμα του
κύματος.
Προσωποποιήσεις
στ. 27: «και να σε καλέσει ο λυτρωμός»
Προσωποποιείται ο λυτρωμός
Στ. 28: «ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα»
Προσωποποιείται η ψυχή
στ. 37: «στου Κακού τη σκάλα»
Προσωποποιείται το κακό
Επανάληψη - Παρήχηση
στ. 39-41 «θα αιστανθείς να σου φυτρώνου, ως χαρά !!
τα φτερά,
τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα!
Παρατηρούμε επίσης παρήχηση του φ στις λέξεις : «φυτρώνουν»,
«φτερά», «φτερά».
Μέτρο
Ο τροχαϊκός στίχος είναι ελεύθερος και απειθάρχητος (δεν έχει
σταθερό αριθμό συλλαβών), οι στροφές δεν έχουν σταθερό αριθμό
στίχων.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 2 5 c
Ερωτήσεις Εργασίες
1. Στο πρώτο απόσπασμα (πρώτη ενότητα), στ. 1-24, η προφητεία για
τον αφανισμό της χώρας κλιμακώνεται σε τρεις φάσεις.
Τιτλοφορώντας αυτές τις φάσεις να εντοπίσετε τα αντίστοιχα
ρήματα και τα άλλα στοιχεία που τις εκφράζουν. Να επισημάνετε τα
στοιχεία που υποδηλώνουν αυτή την κλιμάκωση
2. Για την παρουσίαση της δεύτερης ρήσης της προφητείας (στ.11-
16), ποια εκφραστικά μέσα και άλλα στοιχεία επιλέγει ο ποιητής;
3. Ποιο το νόημα των στίχων 23-24 και με το νόημα ποιων
προηγούμενων στίχων σχετίζεται;
4. Ποιος είναι ο λειτουργικός ρόλος του στίχου 25; Σε ποιο σημείο της
πορείας της Ψυχής έδειξε ο Θεός την ευσπλαχνία του;
5. Πώς λειτουργούν οι στίχοι 18-29, που έχουν το ίδιο περιεχόμενο;
6. Να σχολιάσετε τον τρόπο με τον οποίο προφητεύει ο ποιητής την
αρχή της αναγέννησης της Ψυχής (της Ελλάδας) στους στίχους 33-
34.
7. Να επισημάνετε την αντίθεση που υπάρχει στους στίχους 35-41 και
να εντοπίσετε τις λέξεις καθώς και τα σχήματα λόγου που την
εκφράζουν.
8. Θεωρείτε επίκαιρες τις παρατηρήσεις προφητείες του Παλαμά;
9. Ποιο είναι το όραμα των Ελλήνων σήμερα αναφορικά με το β΄
μέρος του αποσπάσματος;
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
26
Παράλληλα κείμενα
Δωδεκάλογος του Γύφτου, Λόγος Ι
«Κι απάνου απ’ όλες τις πατρίδες
δόξα σ’ εσένα ιδεατή
κορφή, υπερούσια Πολιτεία
της μουσικής μου κόρη εσύ!
Πίνει το γάλα σου ο πολίτης
και υπάκοος μ’ εσένα ζη,
κ’ ελεύτερος με την ψυχή του,
κ’ είν’ η ζωή του αρμονική.»
Να αναπτύξετε το νόημα των παραπάνω στίχων από τον
Αναστάσιμο Λόγο (Ι΄) του Δωδεκάλογου, όταν η Πολιτεία έχει
αναστηθεί.
Έργο του Δημήτρη Χειρά. «Ο Δουλευτής από τον Δωδεκάλογο του Γύφτου»:
«Σ' όλα αγνάντια, σ' όλα μέσα
σκύλος, γύφτος λαλητής
παντού σ' όλα ήμουν ο ξένος
και ήμουν ο ξαγναντευτής.»
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 2 7 c
Να γίνει σύγκριση του ποιήματος «Εστιάδες» με το απόσπασμα
του Παλαμά από τον «Προφητικό».
Εστιάδες
Το ποίημα είναι το τρίτο στη σειρά Ελεγεία και κλείνει τη
μοναδική συλλογή του Γρυπάρη Σκαραβαίοι και Τερακότες. Σ' αυτό ο
ποιητής εκμεταλλεύεται τη ρωμαϊκή παράδοση για το αμάρτημα των
Εστιάδων που από αβουλία άφησαν και έσβησε η ιερή φλόγα, την
οποία τάχτηκαν να κρατούν άσβηστη στο βωμό της Θεάς.
Βαθιά άκραχτα1 μεσάνυχτα τρισκότεινοι ουρανοί
παν' απ' την πολιτεία την κοιμισμένη·
κι άξαφνα σέρνει του Κακού το πνεύμα μια φωνή,
τρόμου φωνή - κι όλοι πετιούνται αλαλιασμένοι2
«Εσβησε η άσβηστη φωτιά!» κι όλοι δρομούν φορα3
τυφλοί μέσα στη νύχτα να προφτάσουν,
όχι μ' ελπίδα πως μπορεί να ν' ψεύτρα η συμφορά,
παρά να δουν τα μάτια τους και τη χορτάσουν.
Θαρρείς νεκροί κι απάριασαν4 τα μνήματ’ αραχνά5
σύγκαιρα ορθοί για τη στερνή την κρίση,
κι ενώ οι ανέγνωμοι σπαρνούν6 μές σε κακό βραχνά,
μην τύχει τρέμουνε κανείς και τους ξυπνήσει.
Μ' ένα πνιχτό μονόχνωτο αναφιλητό σκυφτοί
προς της Εστίας το Ναό τραβούνε,
και μπρος στην Πύλη διάπλατα τη χάλκινη ανοιχτή
ένα τα μύρια γίνουνται μάτια να ιδούνε.
1 Άκραχτος σιωπηλός, που δεν έχει κράξει (λαλήσει) ο πετεινός.
2 Ασλαλιασμένος ξέφρενος, αναστατωμένος
3 δρομω φορά τρέχω ορμητικά Απαριάζω αφήνω, παρατώ.
4 Απαριάζω αφήνω, παρατώ.Αραχνός αραχνιασμένος
5 Αραχνός αραχνιασμένος σπαρνώ σπαράζω, αναταράζομαι από φόβο.
6 σπαρνώ σπαράζω, αναταράζομαι από φόβο.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
28
Και βλέπουν : με της γνώριμης αρχαίας των αρετής
το σχήμα τ' ανωφέλευτο ντυμένες,
στον προδομένο το Βωμόν εμπρός γονυπετείς
τις Εστιάδες7 τις σεμνές, μα κολασμένες.
Το κρίμα τους εστάθηκε μια άβουλη αναμελιά
κι αραθυμιά8 σαν της δικής μας νιότης!
Μα η Αγια Φωτιά, μια πόσβησε, δεν την ανάβει πλια
ανθρώπινο προσάναμα ή πυροδότης.
Κι όσο κι αν με τις φούχτες των σκορπίζουν στα μαλλιά
με συντριβή και με ταπεινοσύνη,
του κάκου! Στη χλια χόβολη και μες στη στάχτη πλια
σπίθας ιδέα ούδ ' έλπιση δεν έχει μείνει.
Κι είναι γραμμένη του χαμού η Πολιτεία εχτός
αν, πριν ο καινούριος ο ήλιος ανατείλει,
κάμει το θάμα του ο ουρανός, και στ' άωρα της νυχτός
μακρόθυμος τον κεραυνό του κάτω στείλει.
Κι αν είν' και πέσει απάνω τους, ας πέσει! όπως ζητά
το δίκιο κι οι Παρθένες το ζητούνε,
που ιδού τις με τα χέρια τους στα ουράνια σηκωτά
και την ψυχή στα μάτια τους τον προσκαλούνε.
Τάχα το θάμα κι έγινε ; Πές μου το να σ' το πω,
σαν την δικιά μας, πόσβησεν έτσι χωρίς σκοπό
κι ακόμα ζει και ζένεται - με το σκοπό της!
7 Εστιάδες ιέρειες στο ναό της Εστίας στην Αρχαία Ρώμη. Ανήκαν σε ευυπόλητες οικογένειες της Ρώμης.
Μπαίνοντας στην υπηρεσία της Θεάς αναλάμβανα την υποχρέωση να μείνουν αγνές σε όλη τους τη ζωή και να
φυλάγουν να μη σβήσει η ιερή φωτιά στο ναό. Αν παραμελούσαν το χρέος τους, τις έθαβαν ζωντανές, γιατί πίστευαν
ότι το σβήσιμο της φωτιάς προμηνούσε συμφορές για την πόλη.
8 Αραθυμιά αδράνεια, αβουλία
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 2 9 c
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1863-1933)
Περιμένοντας τους βαρβάρους
1. -Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;
2. Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα.
3. -Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μιά τέτοια απραξία;
4. Τι κάθοντ' οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε;
5. -Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
6. Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;
7. Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.
8. -Γιατί ο αυτοκράτωρ μας τόσο πρωί σηκώθη,
9. και κάθεται στης πόλεως την πιο μεγάλη πύλη
10. στον θρόνο επάνω, επίσημος, φορώντας την κορώνα;
11. -Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
12. Κι ο αυτοκράτωρ περιμένει να δεχθεί
13. τον αρχηγό τους. Μάλιστα ετοίμασε
14. για να τον δώσει μια περγαμηνή. Εκεί
15. τον έγραψε τίτλους πολλούς κι ονόματα.
16. -Γιατί οι δυό μας ύπατοι κ' οι πραίτορες εβγήκαν
17. σήμερα με τες κόκκινες, τες κεντημένες τόγες·
18. γιατί βραχιόλια φόρεσαν με τόσους αμεθύστους,
19. και δαχτυλίδια με λαμπρά γυαλιστερά σμαράγδια·
20. γιατί να πιάσουν σήμερα πολύτιμα μπαστούνια
21. μ' ασήμια και μαλάματα έκτακτα σκαλισμένα;
22. Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
23. και τέτοια πράγματα θαμπώνουν τους βαρβάρους.
24. -Γιατί κ' οι άξιοι ρήτορες δεν έρχονται σαν πάντα
25. να βγάλουνε τους λόγους τους, να πούνε τα δικά τους;
26. Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
27. κι αυτοί βαριούντ' ευφράδειες και δημηγορίες.
28. -Γιατί ν' αρχίσει μονομιάς αυτή η ανησυχία
29. κ' η σύγχυσις. (Τα πρόσωπα τι σοβαρά που έγιναν).
30. Γιατί αδειάζουν γρήγορα οι δρόμοι κ' οι πλατέες,
31. κι όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι;
32. Γιατί ενύχτωσε κ' οι βάρβαροι δεν ήλθαν.
33. Και μερικοί έφθασαν απ' τα σύνορα,
34. και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.
35. Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
36. Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μιά κάποια λύσις.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
30
ΓΛΩΣΣΙΚΑ – ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
· Αγορά (forum των Ρωμαίων) = τόπος συγκέντρωσης του λαού
για συζήτηση, μετάδοση ειδήσεων και αγόρευση των ρητόρων.
· συναθροισμένοι = μαζεμένοι, συγκεντρωμένοι.
· βάρβαροι = απολίτιστοι, αμόρφωτοι.
· Σύγκλητος = συλλογικό σώμα διαφόρων αρχαίων και νεότερων
πολιτειών με ύψιστα νομοθετικά και διοικητικά καθήκοντα..
· Συγκλητικοί = τα μέλη της Συγκλήτου.
· τον = ιδιωματικός τύπος της προσωπικής αντωνυμίας (αντί του).
· περγαμηνή = μεμβράνη από δουλεμένο και καλά επεξεργασμένο
δέρμα μικρού ζώου. Σ' αυτήν γράφονταν διάφορα τιμητικά
ψηφίσματα καθώς και έγγραφα με επίσημο χαρακτήρα.
· ύπατος = ανώτατος άρχοντας στην αρχαία Ρώμη.
· πραίτορες = ανώτεροι άρχοντες στην αρχαία Ρώμη, οι στρατηγοί.
· τόγα = συνήθης εξωτερική περιβολή του Ρωμαίου πολίτη, από
βαρύ μάλλινο ύφασμα
· αμέθυστος = πολύτιμος λίθος.
· δημηγορίες = πολιτικές αγορεύσεις.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 3 1 c
ΕΙΔΟΣ
· Ποίημα αφηγηματικό, (ψευδο)ιστορικό και δραματικό
· Το περιεχόμενο του ποιήματος είναι στοχαστικό. Το ποίημα
ανήκει στην κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη που
ονομάζονται φιλοσοφικά
ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΜΥΘΟΥ (ΔΕΣΗ –
ΚΟΡΥΦΩΣΗ – ΛΥΣΗ)
Η αναμονή των βαρβάρων à ανησυχία από τη ματαίωση του ερχομού
των βαρβάρων à το πικρό σχόλιο του ποιητή
Το ποίημα αρθρώνεται πάνω σε 5 απορίες (και αντίστοιχες εξηγήσεις)
1η απορία – απάντηση για τη συνάθροιση των ρωμαίων πολιτών
2η απορία για την απραξία των δημόσιων αντρών
3η απορία για την συμπεριφορά του αυτοκράτορα
4η απορία για την συμπεριφορά των αξιωματούχων
5η απορία για την σιωπή των ρητόρων
ΕΝΟΤΗΤΕΣ (τιτλοφόρηση)
α΄ ενότητα: στίχοι 1-27 η αναμονή των βαρβάρων
β΄ ενότητα: στίχοι 28-34 ανησυχία από τη ματαίωση του ερχομού των βαρβάρων
γ΄ ενότητα: στίχοι 35-36 το πικρό σχόλιο του ποιητή
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
32
Το ιστορικοφανές ή ψευδοϊστορικό πλαίσιο του ποιήματος
· Ο ποιητής σκηνοθετεί ένα ιστορικοφανές ή ψευδοϊστορικό πλαίσιο,
μέσα στο οποίο τοποθετεί τα πρόσωπά του για να αναπτύξει τον
κοινωνικό προβληματισμό του και τη στάση του απέναντι στις
ανθρώπινες καταστάσεις.
· Το ποίημα μας τοποθετεί στην παρακμή της Ρώμης (βλ. αναφορές:
«Σύγκλητος», «αυτοκράτωρ», «πραίτορες», «ύπατοι»), όταν η
πόλη έχει γίνει έρμαιο στις επιθέσεις των βαρβάρων, δηλαδή στα
μέσα του 5ου αι. μ.Χ.. Βέβαια θα μπορούσε να αναφέρεται και σε
κάποια άλλη πόλη ή σε μια ολόκληρη αυτοκρατορία σε εποχή
παρακμής.
ΘΕΜΑ
Σύμφωνα με αυτοσχόλιο του ποιητή, είναι η απελπιστική θέση στην
οποία φθάνει η κοινωνία εξαιτίας της πολυτέλειας και της ευμάρειας,
ώστε να επιθυμεί επιστροφή σε πιο απλούς τρόπους ζωής (όπως ζουν
οι «βάρβαροι»). Γρήγορα όμως συνειδητοποιεί ότι αυτό είναι μια
ουτοπία.
Ο Καβάφης σχολιάζει το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους»
«Στέκοντας που [=δεδομένου ότι] πήρα για σύμβολο τους βαρβάρους,
φυσικό είναι να πω για υπάτους και πραίτορας. Ο αυτοκράτωρ, οι
συγκλητικοί, και οι ρήτορες δεν είναι αναγκαστικώς Ρωμαϊκά
πράγματα» (Καβάφης)
«Το ποίημα υποθέτει μια τέτοια κατάστασι κοινωνική. Κατάστασι
δυνατή∙ όχι πιθανή∙ όχι πρόβλεψι δική μου. Η ιδέα μου περί του
μέλλοντος είναι πιο αισιόδοξη. Εξ άλλου και εις την αισιόδοξη ιδέα μου
το ποίημα δεν αντιβαίνει∙ μπορεί να παρθή ως ένα επεισόδιον στην
σταδιοδρομία προς το Αγαθόν. Η κοινωνία φθάνει σ’ ένα βαθμό
πολυτέλειας, πολιτισμού, κ’ εκνευρισμού [=αποχαύνωσης], όπου,
απελπισμένη από την θέσι εις την οποίαν δεν βρίσκει διόρθωσι
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 3 3 c
συμβιβαστική με τον συνειθισμένο της βίο, αποφασίζει να φέρη μια
ριζική αλλαγή –να θυσιάση, ν’ αλλάξη, να γυρίση πίσω, ν’
απλοποιήση. (Αυτά είναι οι “Βάρβαροι”.) Πήρε την απόφασί της και
χαίρεται και κάμνει τες διάφορες ετοιμασίες (ο αυτοκράτωρ, τα λούσα
των υπάτων και των πραιτόρων) και λαμβάνει τα προκαταρκτικά μέσα
[=μέτρα;] (η διακοπή της νομοθεσίας των Συγκλητικών). Αλλά σαν
έρχεται ο καιρός της εφαρμογής, αίφνης γίνεται δήλον ότι εμελέτησεν
μια ουτοπία (το νύχτωμα χωρίς νά’ λθουν οι βάρβαροι), και ότι λόγοι
τους οποίους δεν προείδε καθιστούν το σχέδιόν της αδύνατον (οι
φθάσαντες απ’ τα σύνορα και λέγοντες ότι “βάρβαροι δεν υπάρχουν
πια”). Την καταλαμβάνει μια μεγάλη αθυμία (ο γυρισμός στα σπίτια
όλων συλλογισμένων, η ανησυχία)∙ και το ποίημα δεν την παριστάνει
μεν ως τελείως απελπισμένην ένεκα της αποτυχίας της προσδοκίας
της, αλλά δυσανασχετούσαν δια το τί θα γίνη (“Και τώρα τί θα
γένουμε”, “ήταν μια κάποια λύσις” –Να οι βάρβαροι και στον ιδιαίτερο
βίο. Όταν κανείς συχνά επιθυμεί να μην έχη γνώσεις, να έχη απλή
πίστι, χωρίς ανάγκες, και να ζη την ζωή κανενός απλού και αμαθούς
ανθρώπου για τον οποίον τα πράγματα έχουν μια δροσερότητα και την
χαρά και το ενδιαφέρον του ανεξιχνιάστου» (Καβάφης)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
34
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΚΗΝΩΝ ή ΕΝΟΤΗΤΩΝ
στ. 1-27
· Στην αγορά (forum για τους Ρωμαίους) όπου αποτελεί τόπο
συνάντησης του λαού, κέντρο εμπορικό και πολιτικό, βρίσκονται
συγκεντρωμένοι όλοι οι πολίτες, επίσημοι και ανεπίσημοι
περιμένοντας τον ερχομό των βαρβάρων.
· Τα πάντα έχουν σταματήσει ενόψει της άφιξής τους, όλες οι
εργασίες μοιάζουν άσκοπες και παντού επικρατεί αδράνεια και ένα
συναίσθημα αναμονής.
· Όχι μόνο δεν υπάρχει επιθυμία για άμυνα της πόλης, για
υπεράσπιση των πολιτών από τους εχθρούς, αλλά αντιθέτως όλοι
είναι έτοιμοι να παραδώσουν τα πάντα στους βαρβάρους και να
υποταχτούν σε αυτούς.
· Η διάβρωση και η παρακμή του πολιτισμού έχουν προκαλέσει ένα
γενικό αίσθημα εγκατάλειψης και αδιαφορίας.
· Μάλιστα η πόλη προετοιμάζεται να υποδεχτεί τιμητικά τους
βαρβάρους για αυτό ο αυτοκράτορας κάθεται με την κορόνα τους
στο θρόνο (στ. 10) κι έχει ετοιμάσει για τον αρχηγό τους μια
περγαμηνή (στ. 14).
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 3 5 c
στ. 28-34
· Ενώ όλα είναι έτοιμα για την άφιξη των κατακτητών και την τελετή
παράδοσης και υποταγής της πόλης, η αναμονή μετατρέπεται σε
σύγχυση και ανησυχία, καθώς οι βάρβαροι δεν φαίνονται και η ώρα
περνάει.
· Όταν νυχτώνει πια και οι βάρβαροι δεν έχουν παρουσιαστεί,
αδειάζουν οι δρόμοι και οι πλατείες (στ. 30) και όλοι επιστρέφουν
στα σπίτια τους βαθιά προβληματισμένοι (στ. 31).
· Φτάνει μάλιστα και η πληροφορία από τα σύνορα «πως βάρβαροι
πια δεν υπάρχουν» (στ. 34) στοιχείο που εξαφανίζει κάθε ελπίδα
για τον ερχομό τους.
· Οι βάρβαροι δεν πρόκειται να δώσουν τη λύση στην παρακμασμένη
κοινωνία. Χωρίς τη δική τους άφιξη ο μόνος δρόμος που μένει για
την εκφυλισμένη πόλη, είναι ο θάνατος.
· Ως νέα δύναμη οι βάρβαροι θα μπορούσαν να προσφέρουν, με την
καινούργια τους διοίκηση, μια παράταση της ζωής, αλλά τώρα η
προσδοκία αυτή χάνεται.
· Όλοι οι πολίτες σημαντικοί και ασήμαντοι, αξιωματούχοι και μη,
ήταν έτοιμοι να παραχωρήσουν τα πάντα στους βαρβάρους,
θεωρώντας τους σαν μια τελευταία ελπίδα ζωής, σαν μια έσχατη
λύση αλλά μάταια.
Η συμπεριφορά των Ρωμαίων είναι παράδοξη. Κανονικά η είδηση για
εισβολή βαρβάρων θα προκαλούσε τα αντίθετα από όσα προκαλεί: οι
αξιωματούχοι θα συνεδρίαζαν, οι ρήτορες θα συμβούλευαν και θα
ξεσήκωναν με πύρινους λόγους, ο αυτοκράτορας θα σχεδίαζε τη
στρατηγική του πολέμου, οι πολίτες θα κινούνταν στον πυρετό της
προετοιμασίας κ.λπ. Άρα οι συνθήκες δεν είναι κανονικές
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
36
στ. 35-35
· Οι παροιμιώδεις αυτοί στίχοι χρησιμοποιούνται και σήμερα με την
έννοια της αναμονής κάποιου επιθυμητού (ή και ανεπιθύμητου)
γεγονότος που θα φέρει την αλλαγή και θα βγάλει από το
αδιέξοδο, το οποίο, όμως, τελικά δεν έρχεται.
· Οι δύο καταληκτικοί στίχοι του ποιήματος αποτελούν ίσως το
σχόλιο του ίδιου του Καβάφη: τί απομένει από την παρακμασμένη
από την πολυτέλεια και την ευζωία πόλη; Τί απομένει για έναν
τόπο χωρίς πνευματικά ιδανικά; Τί απομένει σε έναν ολόκληρο
πολιτισμό που καταρρέει; Η επιστροφή σε έναν κόσμο αρχέγονο,
η οποία ίσως έδινε τη λύση, ματαιώθηκε επομένως ελλοχεύει η
καταστροφή, ο θάνατος.
· Ο 35ος στίχος εκφράζει απόγνωση για τη ματαίωση της αλλαγής.
Οι βάρβαροι ήταν αυτοί που θα έβγαζαν την πόλη από το αδιέξοδο
της, ενώ εκείνη, μέσα στην απόγνωση της, θα δεχόταν ακόμα και
την ταπεινωτική και καταστροφική υποταγή της, και μάλιστα σε
βαρβάρους, ως έξοδο της από την κρίση. Η υποταγή βέβαια στους
βαρβάρους θα αποτελούσε όχι την ιδανική λύση αλλά μια λύση
ανάγκης, θα ήταν μια κάποια λύσις.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 3 7 c
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
· Η επιλογή της μεγάλης πόλης-Ρώμης ως συμβόλου παρακμής
· Η εσωτερική αποσάθρωση μιας ισχυρής δύναμης
· Ο κορεσμός και η εξάντληση
· Το γενικό αίσθημα εγκατάλειψης
· Η έσχατη παράδοση στη νέα δύναμη που έρχεται
· Το στοιχείο της πλήξης
· Η αδιέξοδη απελπισία
· Η ματαίωση της ελπίδας
· Ο θάνατος των πολιτιστικά παρώριμων κοινωνιών
Η παρακμή
Η παρακμή της πόλης δεν είναι οικονομική. Η εμφάνιση των αρχόντων
δείχνοι πλούτο και πολυτέλεια. Πολλοί λένε ότι ο πλούτος και η
πολυτέλεια μπορεί να προξενήσουν την παρακμή και τη φθορά: να
υποσκάψουν τα θεμέλια ενός κράτους με τη διαφθορά των πολιτικών
ηθών, να αμβλύνουν τις συνειδήσεις, να εκφυλίσουν τα ήθη, να
οδηγήσουν γενικά στην πολιτική και στην κοινωνική παρακμή.
Η «πόλη»
· Η φανταστική πόλη του ποιήματος θα μπορούσε να είναι οποιαδήποτε
πόλη, οποιαδήποτε κοινωνία, η οποία έχει φτάσει σε ένα επίπεδο με
μεγάλη οικονομική και πολιτισμική ανάπτυξη· Μια πόλη σε κορεσμό
και αδιέξοδα, από τα οποία θέλει να βγει. Ακόμη και οι «βάρβαροι»,
είναι λύση. Όμως η προσπάθεια είναι ουτοπική και μάταιη, γιατί
στηρίζεται σε ανύπαρκτα δεδομένα (βάρβαροι πια δεν υπάρχουν)
και την επιστροφή στο παρελθόν την αποκλείει η υποταγή στον
πολιτισμό του παρόντος.
Οι βάρβαροι
Συμβολίζουν το αναγκαίο κακό που έχουμε αποδεχτεί για να
θεραπεύσουμε μια κατάσταση
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
38
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ
· Ανησυχία
· Απόγνωση
· Φόβος
· Αγωνία
· Απογοήτευση
· Απελπισία
· Αίσθημα παραίτησης
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ
Αφηγηματικές Τεχνικές
° Αφήγηση: ποίημα αφηγηματικό, η αφήγηση όμως παρουσιάζεται
με παρουσιάζεται με τη μορφή διαλόγου (ερωταποκρίσεις)
° Θεατρικότητα: κάποιος που δεν ξέρει, βλέποντας την κατάσταση
στο κέντρο της πόλης, ζητάει πληροφορίες και κάποιος άλλος που
ξέρει δίνει απαντήσεις. Υπάρχουν λοιπόν δύο συνομιλητές
(πρόσωπα φανταστικά, των οποίων η ταυτότητα δεν
προσδιορίζεται), από τους οποίους ο ένας βλέπει όσα περίεργα
διαδραματίζονται, απορεί και ρωτάει τον άλλον, για να του εξηγήσει
τα αίτια· το δεύτερο πρόσωπο είναι ο γνώστης, που δίνει τις
εξηγήσεις. Η έναρξη κάθε ερωταπόκρισης σημασιοδοτείται με μία
παύλα. Όλα τα παραπάνω δίνουν στο ποίημα το γνώρισμα της
«θεατρικότητας» και τη μορφή μικρού δράματος. Η θεατρικότητα
ενισχύεται:
ü με την αμεσότητα που δίνει η χρονική βαθμίδα του
διαλόγου (το παρόν)
ü με τις εικόνες – το χώρο, που διαδέχονται η μία την άλλη
σαν σκηνές θεατρικού έργου
ü με τη χρονική διάρκεια της «δράσης», που περιορίζεται σε
μία μέρα (από το πρωί ως το βράδυ), όπως συμβαίνει και
με το αρχαίο ελληνικό δράμα·
ü με το διάλογο πετυχαίνει ο ποιητής να δώσει στο ποίημα
δραματική ένταση, προσελκύοντας έτσι το ενδιαφέρον του
αναγνώστη.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 3 9 c
° Αφηγητής: ο ποιητής παραμένει αθέατος, σαν να ακούει απλώς και
να καταγράφει το διάλογο με τρόπο ρεαλιστικό, με εξαίρεση τους
δύο τελευταίους στίχους, στους οποίους έχουμε την εντύπωση ότι
ακούμε τη φωνή του
° Ατμόσφαιρα: δραματική και υποβλητική
Εκφραστικοί Τρόποι – μέσα
° Γλώσσα: δημοτική, με τύπους καθαρεύουσας (αυτοκράτωρ,
σύγχυσις, λύσις) και το ιδίωμα της ανατολής (να τον δώσει, τον
έγραψε, πλατέες κλπ.)
° Στίχος: διατηρεί έναν σταθερά ιαμβικό ρυθμό, εντούτοις είναι
αρκετά ελεύθερος και απαλλαγμένος από την ομοικαταληξία
° Εικόνες: οι συναθροισμένοι άνθρωποι στην αγορά, ο άνθρωπος
που απορεί και ο άνθρωπος που απαντά, οι αξιωματούχοι κλπ.
° Σχήμα ειρωνείας: υπάρχει διάσπαρτη σε όλο το ποίημα, με
αποκορύφωμα τους καταληκτικούς στίχους «και τώρα τί θα
γένουμε… λύσεις»
° Σύμβολα: οι βάρβαροι (νέα δύναμη, ανανεωτική), πόλη (κάθε
πόλη σε παρακμή)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
40
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. "Το ποίημα διακρίνεται για τη θεατρικότητά του. Να βρείτε στοιχεία
που τη συνιστούν και να συζητήσετε το αισθητικό τους
αποτέλεσμα."
2. "Να σχολιάσετε τη γοργή εναλλαγή των έξι ερωταποκρίσεων με τα
συνεχή ερωτηματικά και αιτιολογικά γιατί."
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Ποιες ομοιότητες διακρίνετε ανάμεσα στο «Περιμένοντας τους
βαρβάρους» και το τη «Μονοτονία» ως προς την αίσθηση των
ανθρώπων ότι τα πράγματα γύρω τους ανακυκλώνονται, χωρίς
καμιά δυναμική προοπτική;
Κ. Π. Καβάφη "Μονοτονία"
Την μια μονότονην ημέραν άλλη
μονότονη, απαράλλακτη ακολουθεί. Θα γίνουν
τα ίδια πράγματα, θα ξαναγίνουν πάλι-
η όμοιες στιγμές μας βρίσκουνε και μας αφίνουν.
Μήνας περνά και φέρνει άλλο μήνα.
Αυτά που έρχονται κανείς εύκολα τα εικάζει
είναι τα χθεσινά τα βαρετά εκείνα.
Και καταντά το αύριο πια σαν αύριο να μη μοιάζει.
ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ
1. Στη διεύθυνση αναζητήστε πληροφορίες για τη ζωή και το έργο
του Καβάφη http://www.kavafis.gr/index.asp
2. Στις διευθύνσεις http://www.kavafis.gr/lections/content.asp?id
=72 και http://www.kavafis.gr/lections/content.asp?id=156
αναζητήστε την απαγγελία του εξεταζόμενου ποιήματος από
τους Γ. Π. Σαββίδη και Μ. Σουλιώτη αντίστοιχα.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 4 1 c
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1863-1933)
Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης
Hγεμών εκ Δυτικής Λιβύης
Άρεσε γενικώς στην Aλεξάνδρεια,
τες δέκα μέρες που διέμεινεν αυτού,
ο ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης
Aριστομένης, υιός του Μενελάου.
Ως τ' όνομά του, κ' η περιβολή, κοσμίως, ελληνική.
Δέχονταν ευχαρίστως τες τιμές, αλλά
δεν τες επιζητούσεν· ήταν μετριόφρων.
Aγόραζε βιβλία ελληνικά,
ιδίως ιστορικά και φιλοσοφικά.
Προ πάντων δε άνθρωπος λιγομίλητος.
Θάταν βαθύς στες σκέψεις, διεδίδετο,
κ' οι τέτοιοι τόχουν φυσικό να μη μιλούν πολλά.
Μήτε βαθύς στες σκέψεις ήταν, μήτε τίποτε.
Ένας τυχαίος, αστείος άνθρωπος.
Πήρε όνομα ελληνικό, ντύθηκε σαν τους Έλληνας,
έμαθ' επάνω, κάτω σαν τους Έλληνας να φέρεται·
κ' έτρεμεν η ψυχή του μη τυχόν
χαλάσει την καλούτσικην εντύπωσι
μιλώντας με βαρβαρισμούς δεινούς τα ελληνικά,
κ' οι Aλεξανδρινοί τον πάρουν στο ψιλό,
ως είναι το συνήθειο τους, οι απαίσιοι.
Γι' αυτό και περιορίζονταν σε λίγες λέξεις,
προσέχοντας με δέος τες κλίσεις και την προφορά·
κ' έπληττεν ουκ ολίγον έχοντας
κουβέντες στοιβαγμένες μέσα του.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
42
Το είδος: κατηγοριοποίηση, στοιχεία μορφής
· Το ποίημα γράφτηκε το 1928 και ανήκει στα λεγόμενα
ιστορικοφανή. (Στην κατηγορία αυτή, που είναι υποκατηγορία των
ιστορικών, ανήκουν ποιήματα, το ιστορικό πλαίσιο των οποίων είναι
υπαρκτό, ενώ τα πρόσωπα είναι φανταστικά. Άλλες κατηγορίες είναι
τα ηδονικά και τα διδακτικά).
· Αποτελείται από τρία στροφικά σύνολα, τα οποία διακρίνονται
μεταξύ τους με διάκενο. (“Στροφικά σύνολα” σε αντιδιαστολή προς
τις “στροφές” των παραδοσιακών ποιημάτων με την αυστηρή
στιχοπλοκή, δηλαδή το μέτρο την ομοιοκαταληξία και την
ισοσυλλαβία).
· Στα στροφικά αυτά σύνολα ή, αλλιώς, στις ποιητικές περιοχές
διατηρείται ένας εσωτερικός ρυθμός, ένας ελαφρύς ίαμβος (υ-΄, υ-
΄,…). Όμως, είναι ολοφάνερη η τάση απελευθέρωσης από τις
μορφικές δεσμεύσεις της παραδοσιακής ποίησης, από την ισοστιχία,
την ισοσυλλαβία και την ομοιοκαταληξία. Γι’ αυτό ο καβαφικός
στίχος ονομάζεται απελευθερωμένος και σαν τέτοιος προσημαίνει
την εμφάνιση του ελεύθερου στίχου της νεωτερικής ποίησης, που
θα εμφανιστεί στην Ελλάδα με τους ποιητές της γενιάς του ’30
(Ελύτης, Σεφέρης, Ρίτσος, Ράντος κ.ά).
Το θέμα του ποιήματος
Από τη Δυτική Λιβύη (Λιβύη ονόμαζαν οι Έλληνες γενικά την Αφρική)
καταφθάνει στην Αλεξάνδρεια (σπουδαίο κέντρο του Ελληνισμού)
ένας ηγεμονίσκος, προσποιούμενος τον Έλληνα. Οι εντυπώσεις που
άφησε ήταν γενικώς καλές, αφού ο κόσμος νόμιζε είχε να κάνει με
κάποιον λιγομίλητο σοφό. Όμως, ο Αλεξανδρινός αφηγητής/ποιητής
καταλαβαίνει ότι πρόκειται για φρικτή απομίμηση και ότι από φόβο μην
αποκαλυφθεί, μιλώντας με βαρβαρισμούς δεινούς τα ελληνικά,
αυτοκαταπιεζόταν πληρώνοντας έτσι το τίμημα των εξωτερικών
εντυπώσεων.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 4 3 c
Το σκηνικό και η θεατρικότητα του ποιήματος (στ. 1-12)
Ο Καβάφης –ακολουθώντας μια συνήθεια που φαίνεται να τον
γοητεύει- στήνει μια θεατρική σκηνή στην Αγορά της Αλεξάνδρειας
(χώρος συνάθροισης και συναλλαγών υλικών και πολιτιστικών
αγαθών, χώρος της επίδειξης και του θεαθήναι).
Στους στίχους 1-5 (Άρεσε…κοσμίως ελληνική) δίνει τον τόπο, το
χρόνο, και την ατμόσφαιρα που τη διαμορφώνουν: το πλαίσιο της
Αγοράς, το πρόσωπο του μεταμφιεσμένου ηγεμόνα και οι κρίσεις του
πλήθους. Μέσα σ’ αυτό το σκηνικό προβάλλει τον ηγεμόνα με όνομα
ελληνικό, ενδυμασία ελληνική και τρόπους ελληνικούς.
Το εξωτερικό στήσιμο του σκηνικού δίνεται με μια σειρά από
σημαντικές λεπτομέρειες. Τα στοιχεία ελληνικότητας του ηγεμόνα
είναι ελληνικά και ειδικότερα σπαρτιατικά. Όνομα και πατρώνυμο,
περιβολή, μετριοφροσύνη, λιτότητα στην ομιλία όλα αυτά εκφράζουν
το μέτρο της ελληνικής αρχαιότητας. Το σπαρτιατικό όνομα είναι
ανάλογο με τη σπαρτιατική συνήθεια της λιτότητας στα λόγια.
Όμως, ο Καβάφης ευθύς εξαρχής αφήνει εναντίον του ηγεμόνα
αιχμές. Οι αιχμές αυτές λειτουργούν υπονομευτικά, καθώς
προετοιμάζουν την ανατροπή και την προβολή της αλήθειας
αναφορικά με το ήθος του ηγεμόνα.
· Η πρώτη αιχμή υποβάλλεται με το εκ Δυτικής Λιβύης. Αυτό εξαρχής
λειτουργεί υπονομευτικά, παρά το γεγονός ότι ο Αφρικανός Ηγεμών
επιδεικνύει υποκριτικά, με τέχνη άφθαστου ηθοποιού, την
“ελληνικότητά” του και πετυχαίνει, καταρχήν, να προκαλέσει καλές
εντυπώσεις.
· Η δεύτερη αιχμή συνοδεύεται από το Άρεσε γενικώς, που είναι
αποτέλεσμα των εξωτερικών εντυπώσεων. Το επίρρημα γενικώς
είναι ισοδύναμο με το καταρχήν, το οποίο υποδηλώνει αποδοχή και
μαζί επιφύλαξη. Ταυτόχρονα, το γενικώς αφήνει σε εκκρεμότητα το
αντίθετό του το ειδικώς.
· Τρίτη αιχμή εμπεριέχεται στο ρήμα διεδίδετο (στ. 10). Ό,τι
διαδίδεται δε σημαίνει αναγκαστικά ότι και ισχύει. Τέταρτη και
ιδιαίτερα αιχμηρή και υπονομευτική είναι η φράση,
κι οι τέτοιοι το’ χουν φυσικό να μην μιλούν πολλά
η οποία χτυπά την ιδιότητα του φιλοσόφου με την ειρωνεία που
περιέχει το “οι τέτοιοι”.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
44
Η ανατροπή του σκηνικού (στ. 13-21)
Το δεύτερο μέρος του ποιήματος αρχίζει με το στίχο:
Μήτε βαθύς στις σκέψεις του ήταν, μήτε τίποτε.
Είναι ολοφάνερο ότι ο αφηγητής/ποιητής πραγματοποιεί ένα απόλυτο
και κατακόρυφο γκρέμισμα. Δίνει την εντύπωση ότι μόλις και μετά
βίας ανέχεται αυτό που “βλέπει” να γίνεται μπροστά του. Γι’ αυτό
γκρεμίζει το ετοιμόρροπο σκηνικό που ο ίδιος έστησε.
Τα εργαλεία-μέσα με τα οποία προσπάθησε ο ηγεμόνας να οικοδομήσει
τη φήμη του, δε στάθηκαν ικανά να πείσουν. Το όνομα το ελληνικό, η
ενδυμασία η ελληνική, τα βιβλία τα ελληνικά υπερτονίζουν την
πραμάτεια που διακινεί όχι χωρίς αλαζονεία και δόλο ο Αφρικανός. Και
προς στιγμή ξεγελά.
Σ’ αυτήν την ανατρεπτική αντιστροφή του ποιήματος, ο ποιητής
επαναφέρει το ιδεώδες όνομα:
Πήρε όνομα ελληνικό, ντύθηκε σαν τους Έλληνας,
έμαθε πάνω κάτω σαν τους Έλληνας να φέρεται (...)
Σαν γνήσιος Αλεξανδρινός ο Καβάφης ειρωνεύεται τον ηγεμόνα, ο
οποίος έκανε “καλούτσικην εντύπωση”, δηλαδή σχετικά καλή για
βάρβαρο.
Όμως, είναι λιγομίλητος και κινδυνεύει να προδοθεί. Οι Αλεξανδρινοί
δεν ξεγελιούνται εύκολα. Εκφέροντας και μία μόνο ελληνική λέξη με
δεινούς βαρβαρισμούς θα προκαλούσε το χλευασμό τους.
Γι αυτό έτρεμεν η ψυχή του μην τον πάρουν στο ψιλό
ως είναι συνήθειό τους οι απαίσιοι
Οι Αλεξανδρινοί ζουν στην ξεπεσμένη ελληνιστική εποχή. Το τελευταίο
προπύργιο της ελληνικότητας και του πολιτισμού τους είναι η γλώσσα
στην οποία αφοσιώνονται με πάθος. Τελικά, ο ηγεμόνας δεν κάνει το
λάθος. Όμως, το σαρκασμό κατά του αφελούς σφετεριστή του
ελληνικού λόγου, τον εκφράζει για λογαριασμό των συμπατριωτών
του ο Καβάφης.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 4 5 c
Στο ολιγόστιχο τρίτο και τελευταίο μέρος του ποιήματος (στ. 22-
25) (που είναι φυσική συνέχεια του δεύτερου μέρους) ο
ποιητής/αφηγητής, με την ικανότητα παντογνώστη, καταγράφει τις
επιπτώσεις του αυταναγκασμού και της ηθελημένης αφωνίας του
ηγεμόνα.
Κι έπληττεν ουκ ολίγον έχοντας
Κουβέντες στοιβαγμένες μέσα του.
Πράγματι, ο ηγεμόνας κουβαλά από την πρώτη στιγμή ένα βάρος, που
καθώς περνούν οι μέρες της παραμονής του στην Αλεξάνδρεια, γίνεται
δυσβάσταχτο. Ανάλογο είναι και το βάρος της ελληνικότητας, που
ατυχώς ανέλαβε να σηκώσει.
Είναι φανερό ότι ο ποιητής αισθάνεται λύπη για τον ηγεμόνα, που δεν
κατάλαβε τι είναι Έλληνας και Ελληνισμός. Γι’ αυτό πληρώνει και το
τίμημα της αφέλειας και της τόλμης του με τις κουβέντες που
σωρεύονται μέσα του.
Ο Καβάφης στήνει το σκηνικό του με ποιητική/θεατρική ευστροφία.
Και ενώ πρωταγωνιστής είναι ο ηγεμόνας, τελικά οι ρόλοι
αντιστρέφονται. Πρωταγωνιστές γίνονται οι Αλεξανδρινοί, που
κινούνται από τις εντολές ενός ευφυούς σκηνοθέτη. Ή, αντίθετα, ο
σκηνοθέτης τελικά αφήνεται στα χέρια των πολυτάλαντων
πρωταγωνιστών του, για να διαπιστώσει και ο ίδιος τι σπουδαίο είναι
να είσαι Αλεξανδρινός.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
46
Ερωτήσεις – εργασίες
1. Ο Καβάφης έγραψε ιστορικά, φιλοσοφικά/διδακτικά και ερωτικά
ποιήματα. Σε ποια κατηγορία θα εντάσσατε το «Ηγεμών εκ Δυτικής
Λιβύης» και γιατί;
2. Ο Σεφέρης έχει γράψει για τον Καβάφη «...μολονότι ανήκει στη
λόγια παράδοση, συμπεριφέρεται ως προς τη γλώσσα ως
δημοτικιστής...από την άποψη της ψυχολογικής διάθεσης του
ανθρώπου που θέλει να μιλήσει μια παρούσα λαλιά...». Να
σχολιάσετε τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Καβάφης δίνοντας
παραδείγματα από το ποίημα «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης».
Επιβεβαιώνεται η άποψη του Γ. Σεφέρη;
3. Η ποίηση του Καβάφη χαρακτηρίζεται από «λεπτή ειρωνεία». Στο
συγκεκριμένο ποίημα σε ποιους στίχους εκφράζεται ιδιαίτερα και με
ποιους τρόπους;
4. Να σχολιάσετε σε 1-2 παραγράφους τους 4 τελευταίους στίχους
του ποιήματος: «Γι’ αυτό και περιορίζονταν...μέσα του»
5. Το ποίημα αποτελείται από τρεις ενότητες. Σε ποια νοηματική σχέση
βρίσκονται μεταξύ τους;
6. Ο τόνος από την α στη β στροφή αλλάζει ξαφνικά με το στίχο 13.
Γίνεται υψηλότερος ή πέφτει; Τι αποτέλεσμα έχει αυτή η μεταβολή;
7. Πώς πληρώνει ο Αριστομένης την «καλούτσικην εντύπωσι» που
δημιουργεί η συμπεριφορά του;
8. Το ποίημα είναι ψευδοϊστορικό. Με τη σκηνοθεσία του ο ποιητής
κατορθώνει να το παρουσιάσει ως ιστορικό. Να βρείτε τα στοιχεία
αυτής της σκηνοθεσίας.
Να μελετήσετε την ανάλυση του ποιήματος στη διεύθυνση:
http://latistor.blogspot.com/2010/09/blog-post_1170.html
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 4 7 c
Σχολιασμός αδίδακτου λογοτεχνικού κειμένου:
Μ. Αναγνωστάκη Ἐπιτύμβιον
Πέθανες- κι ἔγινες καὶ σύ: ὁ καλός,
Ὁ λαμπρὸς ἄνθρωπος, ὁ οἰκογενειάρχης, ὁ πατριώτης.
Τριάντα ἕξη στέφανα σὲ συνοδέψανε, τρεῖς λόγοι ἀντιπροέδρων,
Ἑφτὰ ψηφίσματα γιὰ τὶς ὑπέροχες ὑπηρεσίες ποὺ προσέφερες.
Ἄ, ρὲ Λαυρέντη, ἐγὼ ποὺ μόνο τὄξερα τί κάθαρμα ἤσουν,
Τί κάλπικος παρᾶς, μιὰ ὁλόκληρη ζωὴ μέσα στὸ ψέμα
Κοιμοῦ ἐν εἰρήνῃ, δὲν θὰ ῾ρθῶ τὴν ἡσυχία σου νὰ ταράξω.
(Ἐγώ, μιὰ ὁλόκληρη ζωὴ μὲς στὴ σιωπὴ θὰ τὴν ἐξαγοράσω
Πολὺ ἀκριβὰ κι ὄχι μὲ τίμημα τὸ θλιβερό σου τὸ σαρκίο.)
Κοιμοῦ ἐν εἰρήνῃ. Ὡς ἤσουν πάντα στὴ ζωή: ὁ καλός,
Ὁ λαμπρὸς ἄνθρωπος, ὁ οἰκογενειάρχης, ὁ πατριώτης.
Δὲ θά ῾σαι ὁ πρῶτος οὔτε δὰ κι ὁ τελευταῖος.
Ποια στάση ζωής προβάλλεται στο παραπάνω ποίημα του Μ.
Αναγνωστάκη; Να την συγκρίνετε με αυτήν που υποβάλλεται στο
ποίημα του Κ. Καβάφη «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης»
Μ. Αναγνωστάκης
(Θεσσαλονίκη, 10 Μαρτίου 1925 – Αθήνα, 23 Ιουνίου 2005)
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
48
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 4 9 c
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1863-1933)
Ιθάκη
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μεν' η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωϊά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους,
να σταματήσεις σ' εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν' αποκτήσεις,
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ' έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά,
σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ' τους σπουδασμένους.
Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί ειν' ο προορισμός σου.
Αλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει
και γέρος πια ν' αράξεις στο νησί,
πλούσιος με όσα κέρδισες στο δρόμο,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
Η Ιθάκη σ'έδωσε τ' ωραίο ταξείδι.
Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δε σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
50
Γραμματολογικά
Η Ιθάκη ανήκει στο λεγόμενο καβαφικό «κανόνα», δηλαδή στα 154
ποιήματα τα αναγνωρισμένα από τον ίδιο τον ποιητή. Σε μια πρώτη
μορφή η Ιθάκη γράφτηκε το 1894. Ξαναγράφτηκε από τον ποιητή
στην τελική του πλέον μορφή το 1910, δηλαδή το έτος που αρχίζει η
ώριμη καβαφική δημιουργία.
Είδος
Το ποίημα ανήκει στα λεγόμενα φιλοσοφικά ή διδακτικά ποιήματα του
Καβάφη. Οι άλλες δύο κατηγορίες στις οποίες κατατάσσονται τα
καβαφικά ποιήματα ανάλογα με το περιεχόμενό τους είναι τα ιστορικά
και τα ηδονικά.
Έμπνευση
· Η Οδύσσεια του Ομήρου. Ο μύθος του ομηρικού Οδυσσέα υπήρξε
πηγή έμπνευσης για πολλούς παλαιούς και νεότερους ποιητές,
Έλληνες και ξένους (Οβίδιος, Δάντης, Τένισον, Τζόις Καζαντζάκης,
Σεφέρης κ.ά.). Μαζί με τον Οδυσσέα, συμβολικό χαρακτήρα
απέκτησε και ο προορισμός του. Η Ιθάκη σηματοδοτεί κάθε στόχο
που επιδιώκει να πραγματοποιήσει ο κάθε άνθρωπος.
· Το αμφισβητούμενο ποίημα του Πετρώνιου “Exhortatio ad Ulyssem”
και ιδίως ο προτρεπτικός χαρακτήρας του ποιήματος
Άσε τη χώρα σου και γύρευε παράλια ξένα
Ω νεανία
Πραγμάτων πιο επικίνδυνων σειρά σε περιμένει
Στα βάσανα μην υποκύψεις.
Του Δούναβη του απόμακρου τις όχθες να γνωρίσεις
τον παγερό βοριά, τα ειρηνικά βασίλεια της Αιγύπτου
τις χώρες που τον ήλιο βλέπουνε ν’ ανατέλλει
και κείνες που τον βλέπουνε νε γέρνει.
Πολύπειρος να φτάσεις, Οδυσσέα, σε τόπους άλλους.
- Το ποίημα του Στάθη Καραβία Στον Οδυσσέα που δημοσιεύτηκε στο
περιοδικό της Αλεξάνδρειας «Νέα Ζωή» το 1910
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 5 1 c
Τα θέμα
Ο ίδιος ο Καβάφης για το ποίημα λέει: Το νόημα του ποιήματος είναι
απλούν και σαφές: Ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκων ένα
σκοπόν (την Ιθάκη) αποκτά πείραν, γνώσεις, και ενίοτε αγαθά
ανώτερα του σκοπού καθεαυτόν. Κάποτε δε την Ιθάκη, όταν φθάνει
εις το τέρμα των προσπαθειών του, την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέραν
των προσδοκιών του. Εν τούτοις η Ιθάκη δεν τον γέλασε. […] Στους
στίχους 18-26 ο αναγνώστης θα παρατηρήσει μίαν εμφαντικήν μνείαν
των μυρωδικών, τα οποία εδώ αναμφιβόλως συμβολίζουν τας
ηδονικάς απολαύσεις…
Μορφή, Ενότητες, Νόημα
· Το ποίημα αποτελείται από 36 συνολικά στίχους.
· Οι στίχοι, συγκρινόμενοι μεταξύ τους, έχουν άνισο ανάπτυγμα,
είναι δηλαδή ανισοσύλλαβοι στίχοι.
· Είναι όλοι γραμμένοι σε ιαμβικό μέτρο και δεν ομοιοκαταληκτούν.
Δηλαδή το ποίημα δεν έχει το μορφικό στοιχείο της
ομοιοκαταληξίας.
· Είναι κατανεμημένο σε πέντε άνισα μεταξύ τους στροφικά σύνολα.
Το πρώτο είναι το εκτενέστερο. Αποτελείται από 12 στίχους (στ. 1-
12). Το δεύτερο (στ. 13-23) αποτελείται από 11 στίχους. Το τρίτο
(στ. 24-30) από επτά στίχους, ενώ το τέταρτο (στ. 31-33) και το
πέμπτο (στ. 34-36) έχουν τον ίδιο αριθμό στίχων.
Ο τίτλος
Ο τίτλος του ποιήματος («Ιθάκη») σχεδόν αυτόματα φέρνει στην
επιφάνεια της μνήμης του αναγνώστη γνώσεις και τις εμπειρίες από
την προσέγγιση της Οδύσσειας. Είναι δηλαδή ένας τίτλος που
προϊδεάζει για το γενικό πλαίσιο του ποιήματος.(ταξίδι, προορισμός
περιπέτειες…).
Ο διδακτικός-συμβουλευτικός χαρακτήρας του ποιήματος
μορφικά αποδίδεται με τη χρήση του β΄ ενικού προσώπου. Οι
ρηματικές αναφορές στο β΄ πρόσωπο δημιουργούν την εντύπωση πως
ένας ωριμότερος και εμπειρότερος άνθρωπος απευθύνεται σε ένα
νεότερο και τον συμβουλεύει. Όμως, αποδέκτης των συμβουλών
αυτόματα γίνεται ο αναγνώστης του ποιήματος, καθώς αισθάνεται ότι
το ποίημα απευθύνεται προσωπικά σ’ αυτόν.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
52
Δομή του ποιήματος
Το ποίημα είναι οργανωμένο στην εξής λογική:
(α) προβάλλεται μία παραίνεση, γι’ αυτόν που αρχίζει το ταξίδι προς
την «Ιθάκη» -να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος- και ακολούθως,
(β) αιτιολογείται η παραίνεση με μια σειρά επιχειρημάτων. Τα
επιχειρήματα αυτά στηρίζονται στα αγαθά που θα αποκομίσει ο
ταξιδευτής από την εμπειρία του ταξιδιού.
Με παραινετικό τρόπο, λοιπόν, ο ποιητής απευθύνεται σ’ εκείνους που
έχουν θέσει ένα σκοπό στη ζωή τους:
· Τους προτρέπει να εύχονται να είναι μακρύς ο δρόμος (στ. 1-3).
· Στο ταξίδι τους εμπόδια σοβαρά δεν πρόκειται να συναντήσουν,
σαν εκείνα του Οδυσσέα, εκτός κι αν τα κουβαλούν διαρκώς μέσα
τους (στ.4-12).
· Το ταξίδι θα τους προσφέρει χαρές και απολαύσεις, υλικές και
πνευματικές, που θα συμπληρώσουν την πείρα της ζωής (στ. 13-
23).
· Τους συμβουλεύει το ταξίδι να είναι διαρκέστερο, γιατί έτσι τα
κέρδη θα είναι περισσότερα (24-30).
· Η Ιθάκη πρόσφερε το ωραίο ταξίδι (στ. 31-33)
· Ο καθένας πια, με τις εμπειρίες που απόκτησε, θα κατάλαβε “οι
Ιθάκες τι σημαίνουν” (στ.34-36).
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 5 3 c
Ενότητες - Νόημα
1η ενότητα (στ. 1-12)
· Καθορίζεται το θέμα του ποιήματος (να εύχεσαι νάναι μακρύς ο
δρόμος) και
· αμέσως ανατρέπεται η έννοια του ομηρικού ταξιδιού που είναι ο
πόθος του ήρωα για να φτάσει στον προορισμό του, στην Ιθάκη.
Στο ποίημα, αντί για την επιστροφή στη πατρίδα, προβάλλεται η
ευχή το ταξίδι να διαρκέσει πολύ.
· Ακόμη στην ενότητα αυτή παραμερίζονται όλα τα εμπόδια που
συνάντησε ο Οδυσσέας στο δικό του ταξίδι (Λαιστρυγόνες,
Κύκλωπες, θυμωμένος Ποσειδώνας), εμπόδια που αφαιρούν την
ομορφιά του ταξιδιού. Αυτά τα εμπόδια δεν υπάρχουν, τα γεννά
όμως η ψυχή του ταξιδιώτη. Προϋπόθεση για να μην τα
συναντήσει: αν μεν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή/συγκίνησις
το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
2η ενότητα (στ. 13-23)
· Επαναλαμβάνεται ο δεύτερος στίχος του ποιήματος, να εύχεσαι
νάναι μακρύς ο δρόμος. Αυτή η επανάληψη υπνθυμίζει το θέμα του
ποιήματος και συνάμα λειτουργεί σαν μια «γέφυρα» που
επανασυνδέει με αυτό (αφού οι αναφορές στα ομηρικά εμπόδια
Λαιστρυγόνες κλπ χαλάρωσαν κάπως τη ροή του ποιήματος.
· Ακολουθούν μετά τα οφέλη, τα κέρδη που θα αποκομίσει κανείς
από το ταξίδι:
(α) Η απόλαυση από τη γνωριμία με νέα μέρη,
(β) η χαρά από την απόκτηση πολύτιμων πραγμάτων,
(γ) η ικανοποίηση των αισθήσεων- η αισθητική απόλαυση,
(δ) η ικανοποίηση της δίψας για μάθηση και γνώση.
Όλα αυτά τα κέρδη είναι τα αποδεικτικά στοιχεία, αιτιολογούν το γιατί
πρέπει: να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
54
3η ενότητα
· Ακούγεται η λέξη Ιθάκη, που λειτουργεί σαν «γέφυρα» για να
περάσουμε από το ταξίδι στον προορισμό.
· Η παραίνεση: Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη… κλπ,
επικεντρώνεται σε τέσσερα σημεία:
(α) ο προορισμός είναι η Ιθάκη
(β) καμιά βιασύνη στη διάρκεια του ταξιδιού
(γ) το ταξίδι να διαρκέσει πολύ και το φτάσιμο στην Ιθάκη να
συμπέσει με τα γηρατειά
(δ) να μην προσδοκάμε πλούτη από την Ιθάκη
· Στην ενότητα αυτή απομυθοποιείται η Ιθάκη, ο προορισμός, και το
βάρος πέφτει στη σημασία και την ουσία του ταξιδιού και όχι στο
τέλος.
4η ενότητα (στ. 31-33)
· Οι τρεις στίχοι αιτιολογούν τον τελευταίο στίχο της προηγούμενης
ενότητας:
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη
· Η Ιθάκη δεν έχει τίποτε να σου δώσει, γιατί σου έδωσε το πιο
σημαντικό: την περιπέτεια του ωραίου ταξιδιού.
5η ενότητα (στ.34-36)
· Οι τρεις καταληκτικοί στίχοι περιέχουν και την ουσία του ποιήματος,
η οποία μπορεί να συνοψιστεί στα ακόλουθα:
ü Είναι λάθος ο ταξιδευτής και κατ’ επέκταση ο αναγνώστης να
πιστέψει ότι η Ιθάκη τον εξαπάτησε.
ü Ο ταξιδιώτης μέσα από την περιπέτεια του ταξιδιού απέκτησε
πλούσια πείρα, έγινε πιο σοφός.
ü Με αυτή τη σοφία μπορεί πλέον να καταλάβει:
η Ιθάκες τι σημαίνουν
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 5 5 c
Ερμηνευτικά σχόλια – αποσυμβολισμός
Από το σχόλιο του ίδιου του ποιητή προκύπτει ότι η Ιθάκη είναι ένα
σύμβολο και συμβολίζει το σκοπό που θέτει ο κάθε άνθρωπος στη ζωή
και στον οποίο προσπαθεί να φτάσει. Τελικά, εκείνο που αξίζει δεν
είναι προορισμός αλλά το ταξίδι, ο δρόμος και όχι το τέρμα. Ο
οδοιπόρος, γενικά ο άνθρωπος-ταξιδευτής, κάνοντας ένα τόσο μεγάλο
ταξίδι, το ταξίδι της ζωής, γεμίζει με γνώσεις και πείρα. Δηλαδή
καταξιώνει τη ζωή του, της δίνει νόημα και περιεχόμενο.
Έχοντας αυτό στο νου του ο ταξιδευτής, καλείται να αγνοήσει
οποιαδήποτε εμπόδια συναντήσει στο δρόμο του, όπως οι
Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες που αντιμετώπισε ο ομηρικός
Οδυσσέας. Ουσιαστικά, τέτοιοι κίνδυνοι πηγάζουν από τον ενδότερο
ψυχισμό του ανθρώπου, είναι εμπόδια που προβάλλονται από τον ίδιο.
Προϋπόθεση για την υπερνίκηση των εσωτερικών εμποδίων είναι «αν
μέν’ η σκέψη σου υψηλή, αν εκλεκτή/συγκίνησις το πνεύμα και το
σώμα σου αγγίζει». Οι παραινέσεις, λοιπόν, απευθύνονται στους
εκλεκτούς, σε όσους έχουν διαμορφώσει- με στοχασμό και με
ξεχωριστή αγάπη για το ωραίο- έναν ιδιαίτερο εσωτερικό πολιτισμό.
Αυτός ο πολιτισμός θέλει το πνεύμα, την ψυχή και το σώμα να
υπάρχουν σε μία αδιαίρετη ενότητα.
Η Ιθάκη μέσα στο ποίημα λειτουργεί ως σύμβολο, που διευρύνει το
ποιητικό νόημα. Οι «Ιθάκες» είναι οι σκοποί, οι στόχοι, τα ιδανικά του
κάθε ανθρώπου. Ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του «Ιθάκη», το δικό
του σκοπό στη ζωή. Δεν υπάρχει, λοιπόν, μία «Ιθάκη» αλλά πολλές,
όσοι και οι άνθρωποι.
Η «Ιθάκη», δηλαδή ο σκοπός που έχουμε θέσει στη ζωή μας,
ενεργοποιεί και δραστηριοποιεί τον άνθρωπο. Είναι, δηλαδή η αφορμή
για το ωραίο ταξίδι της ζωής. Στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού ο
άνθρωπος αποκτά πείρα, γνώσεις και σοφία.
Όσα αποκτά κανείς σ’ αυτό το ταξίδι είναι τα μόνα που αξίζουν. Αυτά
είναι που δίνουν νόημα στη ζωή μας και δικαιώνουν την ύπαρξή μας.
Όχι λοιπόν η «Ιθάκη» αυτή καθεαυτή, αλλά το ταξίδι για την Ιθάκη, ο
«πηγαιμός», η όμορφη περιπέτεια μιας ολόκληρης πορείας, αυτά είναι
που αξίζουν. Κατά τον Καβάφη, η ομορφιά αυτού του «ταξιδιού»
υπερβαίνει την αξία του ίδιου του στόχου. Γι αυτό και η «Ιθάκη» θα
μας φανεί, τελικά, φτωχή.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
56
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό
περιβάλλον και λοιπά γραμματολογικά στοιχεία:
1. Ο Καβάφης έγραψε ιστορικά, φιλοσοφικά και ερωτικά ποιήματα. Σε
ποια κατηγορία θα εντάσσατε την «Ιθάκη» και γιατί;
2. Το ποίημα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Γράμματα το 1911, όταν ο
ποιητής ήταν 48 ετών. Ποια σημασία έχει αυτή η πληροφορία ως
προς την αξιολόγηση του ποιήματος;
3. Ποια ποιήματα θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι επηρέασαν τον
Καβάφη κατά τη διαπραγμάτευση του θέματός του;
4. Ποια είναι τα μυθολογικά στοιχεία του ποιήματος και ποια η
λειτουργία τους στο ποίημα;
5. Ποια στοιχεία του ποιήματος δικαιολογούν το χαρακτηρισμό του
Καβάφη ως «εντελώς ιδιότυπου» ποιητή;
Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με
βάση το κείμενο, εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου
(υφολογική διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές
του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):
1. Το ποίημα έχει τόνο προτρεπτικό: Σε ποιον απευθύνεται ο ποιητής
και τι τον παρακινεί να κάνει;
2. Ποιο ρηματικό πρόσωπο χρησιμοποιεί ο Καβάφης στο ποίημα αυτό;
Ποιο τόνο προσδίδει στο ποίημα η χρήση αυτού του προσώπου;
3. Ποια είναι η δομή του ποιήματος (με βάση την πορεία του
ταξιδιού);
4. Οι στίχοι 13-23 προβάλλουν τον εξωτικό κόσμο της Ανατολής:
ποιες λέξεις δημιουργούν αυτή την προβολή;
5. Ο «διδακτισμός» του Καβάφη έχει επισημανθεί από πολλούς
μελετητές. Ποια στοιχεία του ποιήματος στηρίζουν αυτή τη
διαπίστωση;
6. Τι γνωρίζεις για τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής στο
συγκεκριμένο ποίημα;.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 5 7 c
Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:
1. Γιατί θα πρέπει να εύχεται ο ταξιδιώτης να είναι μακρύς ο δρόμος;
2. Ποιες δυσκολίες μπορεί να αντιμετωπίσει κανείς ταξιδεύοντας προς
την «Ιθάκη»;
3. Τι είδους αγαθά θα αποκομίσει ο ταξιδευτής από ένα τέτοιο ταξίδι;
4. Πόσος πρέπει να είναι ο χρόνος του ταξιδιού του κάθε Οδυσσέα,
κατά τον ποιητή;
5. Γιατί η «υψηλή σκέψη» και η «εκλεκτή συγκίνησις» είναι
προϋποθέσεις για τη συνέχιση του ταξιδιού;
6. Σε τι έγκειται ο πλούτος της Ιθάκης; Γιατί δεν πρέπει να
απογοητευτεί απ’ αυτήν ο ταξιδευτής;
7. Στο στίχο 29 ο καβαφικός ήρωας που φτάνει στην Ιθάκη
χαρακτηρίζεται ως πλούσιος (τα πλούτη επανέρχονται στο στίχο
30). Σε ποια πλούτη αναφέρεται ο ποιητής;
8. Αν συγκρίνετε το ταξίδι του Ομηρικού Οδυσσέα προς την Ιθάκη με
εκείνες του καβαφικού ήρωα, ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές
μπορείτε να εντοπίσετε;
9. Γιατί η Ιθάκη γίνεται «Ιθάκες» στο τέλος του ποιήματος;
10. Ποιες λέξεις του ποιήματος λειτουργούν ως σύμβολα και τι
συμβολίζουν;
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
58
Σχολιασμός αδίδακτου λογοτεχνικού κειμένου:
K.Π. Καβάφης, «Όσο μπορείς»
Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.
μην την εξευτελίζεις πιαίνοντάς την,
γυρίζοντας συχνά κ’ εκθέτοντάς την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.
Ποιος τρόπος ζωής προβάλλεται στο ποίημα του Καβάφη «Όσο
μπορείς»; Να τον συγκρίνετε με τον τρόπο ζωής που υποβάλλεται στο
ποίημα «Ιθάκη».
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ
1. Το ποίημα έχει παραινετικό χαρακτήρα. Αφού συγκεντρώσετε τις
παραινέσεις αυτές, να τις μεταφέρετε στο γ΄ πρόσωπο, ώστε να
αποδίδουν περιληπτικά το περιεχόμενο του ποιήματος.
2. Ποιο τρόπο ζωής προτείνει στο ποίημα αυτό ο Καβάφης; Τι θα
αποκομίσει ο νέος από τη ζωή, αν ακολουθήσει τις συμβουλές του
ποιητή;
3. α) Από πού αντλεί ο ποιητής το θέμα του; β) Γνωρίζετε ποιήματα
άλλων ποιητών με το ίδιο θέμα;
4. Πώς ερμηνεύετε τα πολύτιμα αγαθά («σεντέφια και κοράλλια,
κεχριμπάρια κι έβενους / και ηδονικά μυρωδικά») που κερδίζει
κανείς στο ταξίδι του;
5. Σας συγκίνησε το ποίημα αυτό; Να αναπτύξετε τις εντυπώσεις σας
από το ποίημα σε 200 περίπου λέξεις.
6. Ποια αξία έχει το ποίημα αυτό για τους νέους της εποχής μας; [Να
γράψετε ένα μικρό δοκίμιο περίπου 150 λέξεων].
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 5 9 c
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ - ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ
1. Να αναζητήσετε και άλλα ποιήματα του Καβάφη, στα οποία την
αφετηρία της ποιητικής έμπνευσης αποτελούν τα ομηρικά έργα
(π.χ. «Τρώες», «Η κηδεία του Σαρπηδόνα» κ.ά.) και να γράψετε
ένα σύντομο δοκίμιο με θέμα τους τρόπους με τους οποίους ο
ποιητής αξιοποιεί αυτά τα έργα.
2. Να συγκρίνετε το ποίημα αυτό με το ποίημα του Σεφέρη «Πάνω σ’
ένα ξένο στίχο» (Κ.Ν.Λ. Α΄ Λυκείου, σσ. 214-216, καθώς και με το
απόσπασμα από τη Θεία Κωμωδία του Δάντη [μετάφραση Τ. Κ.
Παπατσώνη] (Κ.Ν.Λ. Α΄ Λυκείου, σσ. 473-475) και να επισημάνετε
την οπτική γωνία από την οποία αντιμετωπίζεται το ίδιο θέμα.
3. Να συγκρίνετε τον τρόπο ζωής που παρουσιάζεται στο ποίημα αυτό
με εκείνον που υποβάλλουν τα ποιήματα του Καβάφη «Όσο
μπορείς», «Θερμοπύλες», «Τείχη», «Τρώες» και «Απολείπειν ο
Θεός Αντώνιον». [Η εργασία αυτή να ανατεθεί σε ομάδα μαθητών].
4. Για τον Οδυσσέα η Ιθάκη ήταν ο νόστος, ο γυρισμός. Για τον
καβαφικό ήρωα είναι ένας «πηγαιμός», χωρίς επιστροφή στην
αφετηρία του ταξιδιού.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
60
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 6 1 c
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1863-1933)
Απολείπειν ο θεός Αντώνιον
Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ', ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές --
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανοφέλετα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πείς πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου·
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
62
ΕΙΔΟΣ
Ποίημα συμβολικό-διδακτικό
ΘΕΜΑ
Το εξαιρετικό άτομο αντιμετωπίζει την ολοκληρωτική καταστροφή με
αξιοπρέπεια, αναμένει το θάνατο χωρίς παρηγορητικές αυταπάτες, δεν
θρηνεί ούτε εκφράζει μάταιες ελπίδες, δέχεται την πραγματικότητα με
θάρρος.
ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΜΥΘΟΥ (ΔΕΣΗ –
ΚΟΡΥΦΩΣΗ – ΛΥΣΗ)
Υποβολή ατμόσφαιρας μυστηρίου μέσω της εμφάνισης του αόρατου
θιάσου κατά τη διάρκεια της νύχτας à προβάλλεται η μεγάλη και
ολοκληρωτική καταστροφή του Αντώνιου και ο ποιητής τον προτρέπει
να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του à ο ποιητής προτρέπει τον Αντώνιο
να μην θρηνήσει μάταια αλλά να αποχαιρετήσει με θάρρος την
Αλεξάνδρεια (ζωή) à ο ποιητής προτρέπει τον Αντώνιο να διατηρήσει
ανώτερη ηθική στάση την ώρα της αναπότρεπτης καταστροφής à ο
ποιητής προτρέπει τον εξαιρετικό άνθρωπο να πλησιάσει άφοβα προς
το τέλος à ο ποιητής σε ένα κλίμα μυστηρίου και υποβολής προτρέπει
τον Αντώνιο να κρατήσει αντρίκια στάση στο θάνατο που έρχεται
μοιραίαà η τελευταία προτροπή να αποχαιρετήσει ο Αντώνιος την
Αλεξάνδρεια υποβάλλει την αίσθηση του θανάτου
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 6 3 c
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
α΄ ενότητα:
στίχοι 1-3
υποβολή ατμόσφαιρας μυστηρίου μέσω της
εμφάνισης του αόρατου θιάσου κατά τη διάρκεια της
νύχτας
β΄ ενότητα:
στίχοι 4-6
προβάλλεται η μεγάλη και ολοκληρωτική
καταστροφή του Αντώνιου και ο ποιητής τον
προτρέπει να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του
γ΄ ενότητα:
στίχοι 7-8
ο ποιητής προτρέπει τον Αντώνιο να μην θρηνήσει
μάταια αλλά να αποχαιρετήσει με θάρρος την
Αλεξάνδρεια (ζωή)
δ΄ ενότητα:
στίχοι 9-11
ο ποιητής προτρέπει τον Αντώνιο να διατηρήσει
ανώτερη ηθική στάση την ώρα της αναπότρεπτης
καταστροφής
ε΄ ενότητα:
στίχοι 12-14
ο ποιητής προτρέπει τον εξαιρετικό άνθρωπο να
πλησιάσει άφοβα προς το τέλος
στ΄ ενότητα:
στίχοι 15-19
ο ποιητής σε ένα κλίμα μυστηρίου και υποβολής
προτρέπει τον Αντώνιο να κρατήσει αντρίκια στάση
στο θάνατο που έρχεται μοιραία
ζ΄ ενότητα:
στίχος 19
η τελευταία προτροπή να αποχαιρετήσει ο Αντώνιος
την Αλεξάνδρεια υποβάλλει την αίσθηση του
θανάτου
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
64
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΚΗΝΩΝ ή ΕΝΟΤΗΤΩΝ
Ο Καβάφης αξιοποιώντας το ιστορικό γεγονός της ναυμαχίας του
Ακτίου το 31 π.Χ. και το θάνατο του Αντωνίου, μεταφέρει την ιστορική
στιγμή σε έναν ενεστωτικό χρόνο, σαν θεατρική παράσταση. Όπως
αναφέρει και το σχολικό εγχειρίδιο ο τίτλος είναι παρμένος από το Βίο
Αντωνίου, 75, του Πλουτάρχου. Ο Πλούταρχος διηγείται πως το
τελευταίο βράδυ πριν την είσοδο του Οκτάβιου στην Αλεξάνδρεια
(Αύγουστος 30 π.Χ.) κάτω από το παράθυρο του Αντωνίου ακούστηκε
ο θόρυβος ενός αόρατου θιάσου.
στ. 1-3
Ένας «αόρατος» θίασος εμφανίζεται ξαφνικά, μέσα στην ηρεμία της
νύχτας και ταυτόχρονα ακούγονται «εξαίσιες μουσικές» και «φωνές»
που λίγο-λίγο απομακρύνονται και σβήνουν. Όλα αυτά φέρνουν στη
μνήμη μας τις τελευταίες ώρες του Αντωνίου και λειτουργούν πια σαν
σύμβολα που δημιουργούν τις προϋποθέσεις για να εκφράσει ο
ποιητής τις σκέψεις του.
στ. 4-6
Στους στίχους αυτούς προβάλλεται η ολοκληρωτική καταστροφή του
Αντωνίου, αφού η «τύχη» πια «ενδίδει» και όλα όσα υπολόγιζε ότι θα
επιτύχει, διαψεύστηκαν. Όμως ο ποιητής για να προφυλάξει τον
τραγικό ήρωα του, τον εξαιρετικό και την ίδια στιγμή αποτυχημένο
άνδρα από μια αταίριαστη για την προσωπικότητά αντίδραση, τον
προτρέπει να μην θρηνήσει ανοφέλετα, αλλά να συγκρατηθεί.
στ. 7-8
Τον συμβουλεύει ακολούθως όχι μόνο να μην θρηνήσει μάταια, αλλά
προετοιμασμένος και με θάρρος να αποχαιρετήσει την Αλεξάνδρεια,
την αγαπημένη του πόλη, η οποία εδώ συμβολίζει την ίδια τη ζωή (με
όσα ιδανικά και αξίες προσδοκά να αγγίξει ο άνθρωπος.
Να αποχαιρετήσει την πόλη με την οποία είχε ταυτίσει τη ζωή του, που
τώρα «φεύγει» αφού όλα διαλύονται.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 6 5 c
στ. 9-11
Ο ποιητής προσθέτει μία ακόμη συμβουλή, η οποία είναι για εκείνον
πιο σημαντική, για αυτό την τονίζει με το «προ πάντων»: τον
προτρέπει να μην παρηγορήσει τον εαυτό του με αυταπάτες, να μην
θεωρήσει πως το σημάδι που προμήνυε την καταστροφή ήταν όνειρο
και ότι απατήθηκε η ακοή του (σχετικά με τους ήχους του αόρατου
θιάσου).
Κάθε προσπάθεια για αυταπάτη είναι μάταιη και δείχνει ανθρώπινη
αδυναμία που δεν ταιριάζει σε έναν ανώτερο ηθικά άνθρωπο, ο οποίος
και δεν πρέπει να την καταδέχεται.
στ. 12-14
Ο ποιητής εδώ οριοθετεί τη συμπεριφορά του εξαιρετικού ανθρώπου
τονίζοντας πως δεν πρέπει να θρηνήσει, αλλά σαν προετοιμασμένος
από καιρό, με θάρρος, όπως ταιριάζει στο χαρακτήρα του, αφού
αξιώθηκε μια «τέτοια πόλι» (το σύμβολο της υψηλής ζωής) και
πλησιάσει σταθερά προς το παράθυρο» δηλαδή να πλησιάσει άφοβα
προς το τέλος (το θάνατο).
στ. 15-19
Ο ποιητής προσφέρει να «ακούσει με συγκίνηση», φυσικά, χωρίς όμως
τα «παρακάλια» που φανερώνουν ξεπεσμό «τους ήχους, τα εξαίσια
όργανα του μυστικού θιάσου» (μυστήριο) σαν να πρόκειται για μια
τελευταί9α απόλαυση. Τον προτρέπει με αντρίκια στάση και περήφανη
ηρεμία να αποδεχτεί την απώλεια της Αλεξάνδρειας, σύμβολο της
λαμπρότητας και της ηδονής (που λίγοι καταφέρνουν να απολαύσουν»
και να την αποχαιρετήσει χωρίς αυταπάτη και μάταιη ελπίδα καθώς
«φεύγει» πια (à αίσθηση θανάτου).
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
66
ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
· Ο Αντώνιος βρίσκεται προ του μοιραίου τέλους
· Όλα όσα έχει επιχειρήσει δηλαδή τα όνειρα και oι φιλοδοξίες του
έχουν αποτύχει ή διαψεύστηκαν
· Η ολοκληρωτική καταστροφή έρχεται γυμνή, χωρίς περιθώρια
αποφυγής
· Ο ήρωας έχει να αντιμετωπίσει το θάνατο
· Ο ποιητής για να προφυλάξει το εξαιρετικό άτομο από μια
αταίριαστη αντίδραση του δίνει τις κατάλληλες συμβουλές
· Στην κρίσιμη στιγμή πρέπει να φανεί θαρραλέος αξιοπρεπής,
ψύχραιμος
· Κάθε προσπάθεια για αυταπάτη και παραίσθηση είναι μάταιη
· Ο Αντώνιος αξιώθηκε την Αλεξάνδρεια " που συμβολίζει τη
λαμπρότητα και την ηδονή, δηλαδή την ίδια τη ζωή
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ
· Ανησυχία για το επερχόμενο τέλος
· Ψυχραιμία εμπρός στο θάνατο
· Δύναμη και αξιοπρέπεια
· Θάρρος και αποφασιστικότητα εμπρός στην ολική καταστροφή
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 6 7 c
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ
Αφηγηματικές Τεχνικές
° Αφήγηση: ο ποιητής απευθύνεται στον Αντώνιο σε β΄ πρόσωπο με
συμβουλές ή προτροπές (μη θρηνήσεις, μη γελασθής, μην
καταδεχτείς, πλησίασε)
° Ατμόσφαιρα: υποβολής και μυστηρίου (αποδίδεται η κρίσιμη ώρα
του θανάτου, η ζωή χάνεται)
° Τόνος: με τον παραινετικό αλλά και προτρεπτικό / προστακτικό
τόνο κατορθώνει ο ποιητής να δώσει τους αναβαθμούς της
ανθρώπινης συμπεριφοράς, την οποία οριοθετεί
° Στίχοι σύντομοι, ενισχυμένοι και από το ότι δεν υπάρχουν συχνές
τελείες
° Ύπαρξη λυρισμού" φαινόμενο όχι συχνό στον Κ. Π. Καβάφη
Εκφραστικοί Τρόποι - μέσα
° Επαναλήψεις: ταυτόσημες ή συνώνυμες («σαν έτοιμος από καιρό»
στ. 7 και 12, «την Αλεξάνδρεια που φεύγει», «την Αλεξάνδρεια
που χάνεις», στ. 8 και 19)
° Σύμβολα:
° «αόρατος θίασος» à μεταφυσικό κάλεσμα,
° «Αλεξάνδρεια» à η πόλη των ιδεών και των αξιών,
° «Αντώνιος» à το εξαιρετικό άτομο, σύμβολο στωικού θανάτου
° Εικόνες: έλευση αόρατου θιάσου μέσα στη νύχτα, ο Αντώνιος
σκεπτικός ακούει τις εξαίσιες μουσικές
° Γλώσσα: δημοτική, κατανοητή, λέξεις καθαρεύουσας και
αρχαιότροπα στοιχεία
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
68
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Από που αντλείται και σε τι αναφέρεται ο τίτλος του
ποιήματος;
2. Με ποια εκφραστικά μέσα επιτυγχάνεται ο διδακτικός τόνος
του ποιήματος;
3. "Η παντοκρατορία της ακοής στην ποίηση του Καβάφη είναι
τέτοια ώστε κάθε ήχος, κάθε φωνή, κάθε άγνωστος ψίθυρος,
αποκτούν ορατές διαστάσεις". Ποια σημεία του ποιήματος
δικαιολογούν την παραπάνω άποψη;
4. Πώς διαφοροποιεί το νόημα του ποιήματος η αντικατάσταση
του ρήματος "φεύγει" (στ. 8) από το ρήμα "χάνεις" (στ. 19);
5. Τι συμβολίζει στο ποίημα η Αλεξάνδρεια και ο Αντώνιος;
6. Καλείται ο σύγχρονος άνθρωπος να αντιμετωπίσει αξιοπρεπώς
αδιέξοδα της ζωής ή έχει περιπέσει σε μαλθακότητα;
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 6 9 c
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Σύγκριση με το ποίημα του Κ. Π. Καβάφη "Ο Βασιλεύς Δημήτριος"
Ώσπερ ου βασιλεύς, αλλ’ υποκριτής, μεταμ-
φιέννυται χλαμύδα φαιάν αντί της τραγικής
εκείνης, και διαλαθών υπεχώρησεν.
Πλούταρχος, Βίος Δημητρίου
Σαν τον παραίτησαν οι Μακεδόνες
κι απέδειξαν πως προτιμούν τον Πύρρο
ο βασιλεύς Δημήτριος (μεγάλην
είχε ψυχή) καθόλου — έτσι είπαν —
δεν φέρθηκε σαν βασιλεύς. Επήγε
κ’ έβγαλε τα χρυσά φορέματά του,
και τα ποδήματά του πέταξε
τα ολοπόρφυρα. Με ρούχ’ απλά
ντύθηκε γρήγορα και ξέφυγε.
Κάμνοντας όμοια σαν ηθοποιός
που όταν η παράστασις τελειώσει,
αλλάζει φορεσιά κι απέρχεται.
Ερώτηση: Πώς αντιμετωπίζει ο Αντώνιος την ύστατη δοκιμασία και
πώς ο βασιλεύς Δημήτριος στο ομώνυμο ποίημα;
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
70
Σύγκριση με το ποίημα του Κ. Π. Καβάφη: "H Δυσαρέσκεια του
Σελευκίδου"
Δυσαρεστήθηκεν ο Σελευκίδης
Δημήτριος να μάθει που στην Ιταλία
έφθασεν ένας Πτολεμαίος σε τέτοιο χάλι.
Με τρεις ή τέσσαρες δούλους μονάχα·
πτωχοντυμένος και πεζός. Ετσι μια ειρωνία
θα καταντήσουν πια, και παίγνιο μες στην Ρώμη
τα γένη των. Που κατά βάθος έγιναν
σαν ένα είδος υπηρέται των Ρωμαίων
το ξέρει ο Σελευκίδης, που αυτοί τους δίδουν
κι αυτοί τους παίρνουνε τους θρόνους των
αυθαίρετα, ως επιθυμούν, το ξέρει.
Αλλά τουλάχιστον στο παρουσιαστικό των
ας διατηρούν κάποια μεγαλοπρέπεια·
να μη ξεχνούν που είναι βασιλείς ακόμη,
που λέγονται (αλλοίμονον!) ακόμη βασιλείς.
Γι' αυτό συγχίσθηκεν ο Σελευκίδης
Δημήτριος· κι αμέσως πρόσφερε στον Πτολεμαίο
ενδύματα ολοπόρφυρα, διάδημα λαμπρό,
βαρύτιμα διαμαντικά, πολλούς
θεράποντας και συνοδούς, τα πιο ακριβά του άλογα,
για να παρουσιασθεί στην Ρώμη καθώς πρέπει,
σαν Αλεξανδρινός Γραικός μονάρχης.
Αλλ' ο Λαγίδης, που ήλθε για την επαιτεία,
ήξερε την δουλειά του και τ' αρνήθηκε όλα·
διόλου δεν του χρειάζονταν αυτές η πολυτέλειες.
Παληοντυμένος, ταπεινός μπήκε στην Ρώμη,
και κόνεψε σ' ενός μικρού τεχνίτου σπίτι.
Κ' έπειτα παρουσιάσθηκε σαν κακομοίρης
και σαν πτωχάνθρωπος στην Σύγκλητο,
έτσι με πιο αποτέλεσμα να ζητιανέψει.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 7 1 c
Ερώτηση: Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές ως προς το
περιεχόμενο εντοπίζεται στο ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον»
και στο ποίημα «H Δυσαρέσκεια του Σελευκίδου»;
ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ
1. Στις διευθύνσεις http://www.kavafis.gr/lections/content.asp?id=50
και http://www.kavafis.gr/lections/content.asp?id=241 αναζητήστε
την απαγγελία του εξεταζόμενου ποιήματος από τους Δημήτρη
Χορν και Κυριάκο Ευθυμίου αντίστοιχα.
2. Στη διεύθυνση http://www.youtube.com/watch?v=kK6NAHmzpDE
αναζητήστε την απαγγελία του εξεταζόμενου ποιήματος από την
Έλλη Λαμπέτη με εικαστική πλαισίωση (από το 5' 15'' και μετά).
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
72
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 7 3 c
Κώστας Βάρναλης (1883-1974)
Οι Μοιραίοι
Μες την υπόγεια την ταβέρνα,
μες σε καπνούς και σε βρισιές
(απάνω στρίγγλιζε η λατέρνα)
όλ'η παρέα πίναμ' εψες'
εψές, σαν όλα τα βραδάκια,
να πάνε κάτου τα φαρμάκια.
Σφιγγόταν ένας πλάι στον άλλο
και κάπου εφτυούσε καταγής.
Ω! πόσο βάσανο μεγάλο
το βάσανο είναι της ζωής!
Όσο κι ο νους να τυραννιέται,
άσπρην ημέρα δε θυμιέται.
Ήλιε και θάλασσα γαλάζα
και βάθος τ' άσωτ' ουρανού!
Ω! της αυγής κροκάτη γάζα,
γαρούφαλα του δειλινού,
λάμπετε, σβήνετε μακριά μας,
χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας!
Του ενός ο πατέρας χρόνια δέκα
παράλυτος, ίδιο στοιχειό'
τ' άλλου κοντόημερ' η γυναίκα
στο σπίτι λιώνει από χτικιό'
στο Παλαμήδι ο γιός του Μάζη
κ' η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι.
- Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!
- Φταίει ο Θεός που μας μισεί!
- Φταίει το κεφάλι το κακό μας!
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
74
- Φταίει πρώτ' απ' όλα το κρασί!
Ποιος φταίει; ποιος φταίει; Κανένα στόμα
δεν το βρε και δεν το 'πε ακόμα.
Έτσι στη σκότεινη ταβέρνα
πίνουμε πάντα μας σκυφτοί.
Σαν τα σκουλήκια, κάθε φτέρνα
όπου μας εύρει μας πατεί.
Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,
προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα!
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 7 5 c
ΕΙΔΟΣ
Ποίημα λυρικό, δραματικά αφηγηματικά και έντονα ρεαλιστικό
ΘΕΜΑ
Η αθλιότητα της ζωής των ανθρώπων που έχουν αποδεχτεί τη μοίρα
τους, η αδυναμία των ανθρώπων να βρουν την αιτία της οδυνηρής
ζωής τους, η αδυναμία των ανθρώπων να ξεπεράσουν τη μοιρολατρία
τους και να επαναστατήσουν
ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΜΥΘΟΥ (ΔΕΣΗ –
ΚΟΡΥΦΩΣΗ – ΛΥΣΗ)
Η εικόνα της ταβέρνας όπου συγκεντρώνονται οι απόκληροι της ζωής
à η εικόνα των μοιραίων à η περιγραφή με λυρισμό μιας ζωής που
ποτέ δεν θα βιώσουν οι μοιραίοι à τέσσερα διαφορετικά είδη
ανθρώπινης δυστυχίας à προσπάθεια να δοθεί απάντηση στο ερώτημα
"ποιος φταίει;" à γενική εικόνα των μοιραίων που προσμένουν
"κάποιο θάμα" για να τους σώσει
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
76
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
στ. 1-6:
α΄ στροφή
η εικόνα της ταβέρνας όπου συγκεντρώνονται οι
απόκληροι της ζωής
στ. 7-12:
β΄ στροφή
η εικόνα των μοιραίων
στ. 13-18:
γ΄ στροφή
η περιγραφή με λυρισμό μιας ζωής που ποτέ δεν
θα βιώσουν οι μοιραίοι
στ. 19-24:
δ΄ στροφή
τέσσερα διαφορετικά είδη ανθρώπινης δυστυχίας
στ. 25-31:
ε΄ στροφή
προσπάθεια να δοθεί απάντηση στο ερώτημα
"ποιος φταίει;"
στ. 32-37:
στ΄ στροφή
γενική εικόνα των μοιραίων που προσμένουν
"κάποιο θάμα" για να τους σώσει
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΚΗΝΩΝ ή ΕΝΟΤΗΤΩΝ
στ. 1-6
Η παρέα των «μοιραίων», δηλαδή των φτωχών και δυστυχισμένων
ανθρώπων, που έχουν δεχτεί τη μοίρα τους παθητικά, βρίσκει
καταφύγιο μέσα στην υπόγεια ταβέρνα, πίνοντας κρασί για να ξεχάσει
τα αδιέξοδα και να ξεφύγει πρόσκαιρα από την άθλια καθημερινότητα.
στ.7-12
Εκτός από το κρασί για να παρηγορηθούν οι δυστυχισμένοι άνθρωποι,
στηρίζονται ο ένας στη συντροφιά του άλλου και προσπαθούν
στριμωγμένοι κοντά-κοντά να νιώσουν ασφάλεια και συμπαράσταση.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 7 7 c
στ. 13-18
Οι «μοιραίοι» δεν μπορούν να χαρούν τις ομορφιές της ζωής – οι
οποίες αποδίδονται με τις λυρικές εικόνες του ήλιου, της θάλασσας,
του ουρανού και των λουλουδιών – γιατί αυτές είναι άπιαστες για
ανθρώπους της δικής τους τάξης.
στ. 19-24
Όλοι αυτοί οι πονεμένοι άνθρωποι κουβαλούν ο καθένας το δικό του
βάρος, είτε εξαιτίας ενός παράλυτου πατέρα, είτε εξαιτίας μιας
άρρωστης γυναίκας, είτε εξαιτίας ενός φυλακισμένου γιου, είτε τέλος
εξαιτίας μιας κόρης που έχει περιθωριοποιηθεί για κοινωνικό-ηθικούς
λόγους.
στ. 25-30
Όλοι αυτοί οι κατατρεγμένοι άνθρωποι προσπαθούν να βρουν τις
αιτίας της δυστυχίας τους, που για κάποιον είναι η κακή τύχη, για
κάποιον το μίσος του Θεού, για άλλον «το κεφάλι το κακό», δηλαδή η
αδυναμία να πάρουν τις τύχες τους στα χέρια τους και για άλλον το
κρασί (η παραίτηση). Απάντηση στο ίδιο δεν υπάρχει, για αυτό
παραμένουν στο λήθαργο της δειλίας και της μοιρολατρίας.
στ. 31-36
Η ζωή των «μοιραίων» παραμένει θλιβερή, οι ίδιοι νιώθουν ασήμαντοι
σαν τα σκουλήκια, που όποιος τα βρει τα πατάει, δειλοί χωρίς τη
θέληση να αλλάξουν. Έχουν πάψει να αγωνίζονται για τη βελτίωση
της καθημερινότητάς τους, δεν αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους και
παραμένουν αδρανείς, περιμένοντας κάποιο «θάμα».
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
78
Β. ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
· Η ανθρώπινη δυστυχία
· Η αθλιότητα και η φτώχεια των λαϊκών ανθρώπων
· Η αδυναμία των μοιραίων να συνειδητοποιήσουν την αιτία του
κακού
· Η κοινωνική ανισότητα και η αδικία
· Η μοιρολατρία
· Ο ανθρώπινος πόνος και η ανάγκη για συμπαράσταση
· Η επιθυμία του ποιητή να ξεσηκώσει από τον λήθαργο της δειλίας
τους μοιραίους
· Η φυγή μέσω του κρασιού κλπ.
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ
· Απογοήτευση
· Οδύνη, απελπισία
· Αίσθημα παραίτησης
· Μοιρολατρία
· Θλίψη
· Δειλία
· Αβουλία κλπ.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 7 9 c
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ
Αφηγηματικοί τρόποι
° Αφήγηση: Ο ποιητής άλλοτε μιλάει σε α΄ πρόσωπο και δίνει την
εντύπωση ότι ανήκει ο ίδιος στους μοιραίους (γιατί υποφέρει για
την κατάστασή τους) κι άλλοτε δείχνει να απομακρύνεται και να
σχολιάζει τη ζωή τους σε γ΄ πρόσωπο (γιατί ο ίδιος είναι
συνειδητοποιημένος και επιθυμεί οι συνάνθρωποί του να
ξυπνήσουν από το λήθαργο)
° Διάλογος: στην ε΄ στροφή χρησιμοποιείται ένα είδος διαλόγου
καθώς οι μοιραίοι προσπαθούν να δικαιολογήσουν την κακή τους
ζωή
Εκφραστικοί Τρόποι - μέσα
° Ειρωνεία: στ. 5-6 της ε΄ στροφής (Ποιος φταίει; Ποιος φταίει;/
Κανένα στόμα / δεν το ‘βρε και δεν το ‘πε ακόμα)
° Τελευταίος στίχος στ΄ στροφής (Προσμένουμε, ίσως κάποιο
θάμα!)
° Λυρικός τόνος: στην γ΄ στροφή για να τονίσει με τρόπο αντιθετικό
όλες τις ομορφιές της ζωής που οι «μοιραίοι» δεν μπορούν να
χαρούν, χρησιμοποιεί λυρικές εκφράσεις
° Επίθετα: στην στ΄ στροφή η παράθεση-συσσώρευση τριών
επιθέτων (δειλοί, μοιραίοι, άβουλοι) με ανιούσα κλιμάκωση,
τονίζει την αβουλία των ανθρώπων αυτών, την οποία ψέγει ο
ποιητής
° Παρομοιώσεις: δ΄στροφή «ίδιο στοιχειό», στ΄ στροφή «σαν τα
σκουλήκια»
° Μεταφορές: β΄ στροφή «άσπρη ημέρα», γ΄ στροφή «κροκάτη
γάτα της αυγής» και «γαρούφαλα του δειλινού»
° Αποστροφή: γ΄ στροφή «ήλιε και θάλασσα…» και «Ώ! της
αυγής…»
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
80
° Εικόνες:
α΄ στροφή à οι μοιραίοι πίνουν στην ταβέρνα
β΄ στροφή à οι μοιραίοι σφίγγονται ο ένας πάνω στον άλλον
γ΄ στροφή à η εικόνα του ήλιου και της θάλασσας
δ΄ στροφή à ο ανάπηρος πατέρας, η άρρωστη γυναίκα, ο φυλακισμένος
γιος, η ανήθικη κόρη
ε΄ στροφή à οι μοιραίοι συνομιλούν, αναζητώντας τις αιτίες της δυστυχίας
τους
° Χιαστό σχήμα: στην δ΄ στροφή, στ. 5-6
στο Παλαμήδι ο γιος του Μάζη
κι η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι.
° Στιχουργική: το αφηγηματικό ποίημα (μπαλάντα) είναι γραμμένο
σε ιαμβικό μέτρο και ξετυλίγεται σε έξι εξάστιχες στροφές. Στην
κάθε στροφή εναλλάσσονται εννεασύλλαβοι και οκτασύλλαβοι
στίχοι, που ομοιοκαταληκτούν αντίστοιχα και ακολουθούν δύο
εννεασύλλαβοι, που ομοιοκαταληκτούν μεταξύ τους.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 8 1 c
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Απαντήστε μονολεκτικά:
(i) Ο Κ. Βάρναλης είναι ποιητής της: α. Επτανησιακής Σχολής, β.
Γενιάς του 1880 γ. Ρομαντικής Σχολής,
(iii) Ο Βάρναλης, όπως και ο Παλαμάς, έγραφαν τα ποιήματά τους
πάντα σε α. δημοτική γλώσσα β. καθαρεύουσα γλώσσα γ. κρητική
διάλεκτο
(iv) Το περιεχόμενο των ποιημάτων του Βάρναλη έχει, κυρίως,
χαρακτήρα α. ηθικοδιδακτικό, β. εθνικοαπελευθερωτικό γ. κοινωνικό
2. Γιατί ο ποιητής δίνει στο ποίημά του τον τίτλο «Οι Μοιραίοι»;
3. Να βρείτε μια μεταφορά και μια παρομοίωση στο παραπάνω ποίημα. Τι
πιστεύετε ότι προσπαθεί ο ποιητής να επιτύχει χρησιμοποιώντας αυτά τα
εκφραστικά μέσα;
4. Να αναλύσετε και να ερμηνεύσετε τις παρακάτω λέξεις ή φράσεις του
ποιήματος: σφιγγόταν ένας πλάι στον άλλο και σκυφτοί
5. Περιγράψτε το περιβάλλον μέσα στο οποίο διαδραματίζεται το ποίημα
6. Που αποδίδουν οι «Μοιραίοι» τις αιτίες για τις συμφορές τους; Ποια
πιστεύετε εσείς ότι είναι η πραγματική αιτία αυτών;
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
82
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Με το ποίημα του Κ. Βάρναλη "Πάλι μεθυσμένος είσαι"
(Πρόκειται για τον Πρόλογο της ποιητικής συλλογής «Σκλάβοι
Πολιορκημένοι») σελ. 481, ΚΝΛ Α΄ Τεύχος
Πάλι μεθυσμένος είσαι, δυόμιση ώρα της νυχτός.
Kι αν τα γόνατά σου τρέμαν, εκρατιόσουνα στητός
μπρος στο κάθε τραπεζάκι. "Γεια σου, Kωνσταντή βαρβάτε"!
― Kαλησπερούδια αφεντικά, πώς τα καλοπερνάτε;
Ένας σού δινε ποτήρι κι άλλος σού δινεν ελιά.
Έτσι πέρασες γραμμή της γειτονιάς τα καπελιά.
Kι αν σε πείραζε κανένας, - αχ, εκείνος ο Tριβέλας! -
έκανες, πως δεν ένιωθες και πάντα εγλυκογέλας.
Xτες και σήμερα ίδια κι όμοια, χρόνια μπρος, χρόνια μετά...
H ύπαρξή σου σε σκοτάδια όλο πηχτότερα βουτά.
Tάχα η θέλησή σου λίγη, τάχα ο πόνος σου μεγάλος;
Aχ, πού σαι, νιότη, πού δειχνες, πως θα γινόμουν άλλος!
Ερώτηση: Να συσχετίσετε το ποίημα του Κ. Βάρναλη «Οι Μοιραίοι»
με το «Πάλι μεθυσμένος είσαι» ως προς το περιεχόμενο και να
εντοπίσετε τις ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσά τους.
Μ. Μιχαηλίδης, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά
d 8 3 c
ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ
1. Στη διεύθυνση αναζητήστε τη μελοποιημένη απόδοση του
ποιήματος "Οι μοιραίοι" από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση σε
μουσική Μίκη Θεοδωράκη
http://www.youtube.com/watch?v=xGNUNqYSvRw
2. Στη διεύθυνση http://www.esnips.com/doc/691eb996-8c2c-
4fc4-a8d8-39f344d9f360 απολαύστε τον ίδιο τον ποιητή Κ.
Βάρναλη να διαβάζει τους μοιραίους.
Αναλύσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου Τεύχος Β’
d c
84
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΔΟΥΚΑ
ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ 151 ΜΑΡΟΥΣΙ, 151 26 ΑΘΗΝΑ
ΤΗΛ.: 210.61.86.000 - FAX: 210.61.86.020
Web site : www.doukas.gr