«Χαλαροί» Γλωσσικοί Κανόνες
«Χαλαροί», διότι δεν είναι κατασταλαγμένοι, η διατύπωσή τους -στα βιβλία
γραμματικής- είναι ελλειπτική (δεν καλύπτει όλες τις περιπτώσεις) και η
εφαρμογή τους είναι χαώδης (ο καθένας τους εφαρμόζει όπως του αρέσει) |
Oι κανόνες για το τελικό -ν
|
Ο επίσημος κανόνας για το τελικό -ν
|
Η νεοελληνική γραμματική υπαγορεύει ότι σε κάποιες περιπτώσεις το τελικό -ν,
κατάλοιπο της καθαρεύουσας και των αρχαίων ελληνικών, διατηρείται.
Οι κανόνες για τη διατήρηση του τελικού -ν αφορούν αποκλειστικά
τις εξής λέξεις:
i.
την αιτιατική του αρσενικού άρθρου το(ν)
και του θηλυκού άρθρου τη(ν)
ii.
τη θηλυκή προσωπική αντωνυμία του
τρίτου προσώπου αυτήν και την
iii.
την αιτιατική του αριθμητικού και
αρσενικού αόριστου άρθρου ένα(ν)
iv.
Τα άκλιτα δε(ν) και μη(ν)
Στις παραπάνω λέξεις το τελικό -ν διατηρείται:
Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, όπου η επόμενη, λέξη αρχίζει από
οποιοδήποτε άλλο γράμμα ή άλλο συνδυασμό γραμμάτων, το τελικό -ν χάνεται.
Π.χ. το δήμο, τη βελόνα, τη στάση, το νοικοκύρη, το δάσκαλο, τη δασκάλα, τη μέρα, κτλ. |
Λέξεις που δεν αφορά ο κανόνας,
επειδή το ν δεν είναι προσθαφαιρούμενο
|
Προσοχή: οι κανόνες αυτοί δεν ισχύουν
|
Προτεινόμενες παραβάσεις και
επεκτάσεις του κανόνα για το -ν:
|
Αυτός, πιο πάνω, ήταν ο κανόνας. Προτείνονται οι
εξής παρεκκλίσεις και πρόσθετες περιπτώσεις εφαρμογής του, που στην πράξη
εφαρμόζονται σχεδόν από όλους:
|
♦
Oι κανόνες για τη χρήση του κόμματος (,)
|
Το Κόμμα (,) είναι το πιο συχνό σημείο στίξης.
Παραθέτουμε στη συνέχεια τους βασικούς κανόνες για τη χρήση του. Για τους
κανόνες αυτούς θα πρέπει να θυμόμαστε ότι έχουν -σχεδόν όλοι- πολυπληθείς
εξαιρέσεις και επομένως κανένας δεν ισχύει απόλυτα. Πολλά εξαρτώνται και από
το ύφος του κειμένου καθώς και από το προσωπικό στυλ του συντάκτη.
|
Πότε δεν χρησιμοποιείται κόμμα:
|
|
Πότε επιβάλλεται η χρήση κόμματος
|
|
Σχόλια για τη χρήση του κόμματος
|
Σε πολλά κείμενα παρατηρείται το φαινόμενο της
αλόγιστης χρήσης του κόμματος εκεί όπου δεν χρειάζεται, ενώ μάταια το αναζητά
κανείς εκεί όπου είναι αναγκαίο.Η κατάχρηση του κόμματος είναι δυστυχώς πολύ
συνηθισμένη, με αποτέλεσμα τον κατακερματισμό του νοήματος.
Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, δεν είναι δυνατό να υπάρξουν απόλυτοι κανόνες για τη χρήση του κόμματος. Δύο απλοί εμπειρικοί (και καθόλου υποχρεωτικοί) κανόνες:
|
♦
Η γραφή ξένων λέξεων και φράσεων
|
Ο κανόνας για τη μεταγραφή ξένων
λέξεων
|
|
Προτεινόμενες εκτροπές από τον
κανόνα
|
Ο κανόνας είναι σαφής, είναι όμως περιττό να
επισημάνουμε ότι σπάνια εφαρμόζεται πιστά στην πράξη. Γι' αυτό προτείνεται να
ακολουθούνται οι παρακάτω πρακτικές που είναι πολύ πιο κοντά στην
πραγματικότητα.
Τούτων λεχθέντων, πρέπει να παραδεχτούμε ότι οι
διαχωριστικές γραμμές για την εφαρμογή των παραπάνω προτάσεων είναι κάπως
θολές. Η βασική αδυναμία τους είναι η έντονη ασυνέπεια που δημιουργείται με
τον διαφορετικό τρόπο γραφής των ξένων λέξεων και με τα όρια ανάμεσα στις
«παλαιότερες» και τις «νεότερες» ξένες λέξεις.
Επιπροσθέτως οι απόψεις για "καθιερωμένες" και "αντιαισθητικές" ορθογραφίες είναι σε μεγάλο βαθμό υποκειμενικές. Aπό την άλλη μεριά, η νέα, απλουστευτική ορθογραφία κάποιων λέξεων έχει γίνει ήδη αποδεκτή (π.χ. «τρένο») Παρ' όλα αυτά, έχουμε τη γνώμη ότι η πιστή τήρηση του κανόνα γεννά μάλλον άσχημες και αδόκιμες λέξεις και επιμένουμε στην υιοθέτηση των πρακτικών που αναφέρθηκαν πιο πάνω, έστω και με κάποιες γκρίζες ζώνες. |
♦
Παρατατικός συνηρημένων ρημάτων σε -ούμαι
|
Ο κανόνας
|
Το κομμάτι αυτό αφορά μεσοπαθητικά ρήματα
προερχόμενα από αρχαία συνηρημένα σε -έω ή σχηματισμένα κατά το
πρότυπό τους: διοικούμαι, θεωρούμαι, στερούμαι, μιμούμαι, προηγούμαι,
εξαιρούμαι, τοποθετούμαι, παρατηρούμαι, δικαιολογούμαι, εννοούμαι κ.ά.
Η εκτενέστατη αυτή κλιτική κατηγορία ρημάτων (β2 συζυγία) αναφέρεται ακροθιγώς στη Νεοελληνική Γραμματική με ένα μόνο παράδειγμα, το ρήμα στερούμαι, ο παρατατικός του οποίου σχηματίζεται ως εξής:
(επιεικώς απαράδεκτα! Τα πράγματα
γίνονται χειρότερα αν επιλεγεί και η προσθήκη ενός -ε στο τέλος:
"στερούντανε"!)
Η μόνη δικαιολογία γι' αυτήν την ασχήμια είναι ότι o κανόνας αυτός αποτελεί εύλογη προσαρμογή του γενικού κανόνα για τα ρήματα της ίδιας κλιτικής κατηγορίας. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και ρήματα όπως θυμούμαι, κοιμούμαι τα οποία όμως δεν προέρχονται από αρχαία σε -εω και ο παρατατικός τους είναι πολύ πιο ρεαλιστικός (θυμόταν, κοιμόταν). |
Προτεινόμενες εκτροπές από τον
κανόνα
|
Το πρόβλημα με τον κανόνα αυτό είναι ότι αφενός
παράγει μερικές από τις πιο άσχημες και κακόγουστες λέξεις της Ελληνικής και αφετέρου,
παρόλο που διδάσκεται επί δεκαετίες, χρησιμοποιείται ελάχιστα στην
καθομιλουμένη. Γι' αυτό προτείνουμε την παρακάτω προσέγγιση για τον
παρατατικό της περί ής ο λόγος ομάδας ρημάτων:
|
♦
Ξεχασμένοι παρατατικοί ρημάτων
|
Περί τίνος πρόκειται;
|
Εδώ γίνεται μια απόπειρα να επισημανθούν περιπτώσεις
διαφόρων μεσοπαθητικών ρημάτων, με ιδιαιτερότητες στο σχηματισμό του παρατατικού(και
ενδεχομένως και άλλων χρόνων), για τις οποίες ιδιαιτερότητες δεν υπάρχει
κανόνας!
Για κάποια από αυτά τα ρήματα γίνεται μια μικρή μνεία στην Νεοελληνική Γραμματική, παραλείπεται όμως τελείως η αναφορά στο σχηματισμό του παρατατικού, που είναι και το πιο ευάλωτο και επικίνδυνο σημείο της γλωσσικής χρήσης τους. Σ' αυτήν την ομάδα ανήκει και η κατηγορία που συζητήθηκε ξεχωριστά στο προηγούμενο εδάφιο (ρήματα σε -ούμαι). Άλλες περιπτώσεις μεσοπαθητικών ρημάτων με αδιευκρίνιστη κλίση στον παρατατικό είναι:
Επαναλαμβάνουμε πως οι νεοελληνικές γραμματικές αποφεύγουν να κάνουν
οποιαδήποτε νύξη για τον παρατατικό αυτών των ρημάτων (και, στις περισσότερες
περιπτώσεις, για οποιαδήποτε άλλο ρηματικό τύπο τους). Ο σχηματισμός τού
παρατατικού αυτών των κατηγοριών φαίνεται τόσο "ξεκάρφωτος" ώστε η
περιγραφή του είναι αδύνατο να ενταχθεί σε κάποια έτοιμη μορφολογική
κατηγορία
Αλλά πρέπει να είμαστε επιεικείς: Η Νεοελληνική Γραμματική δεν μπορεί να αποφύγει σκοπέλους όπως αυτός και αδυνατώντας να δώσει μια συνεπή και συγκροτημένη λύση καταφεύγει σε μια αμήχανη παράλειψη. Αν θα θέλαμε να γίνουμε πιο μελοδραματικοί, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε και για αποσιώπηση... |
Τι πρέπει να κάνουμε;
|
Η μη αναφορά του παρατατικού στην Νεοελληνική Γραμματική αποτελεί
υπαινιγμό για την αποφυγή χρήσης του. Αυτό όμως δεν είναι λύση. Τα προαναφερθέντα
ρήματα δεν είναι εξωτικά και σπάνια, αλλά μέρος του καθημερινού λόγου.
Σχετικά, έχουμε να κάνουμε τις ακόλουθες προτάσεις και επισημάνσεις:
Εννοείται πως αυτοί η ρηματικοί τύποι δεν μπορούν να
συνυπάρξουν αρμονικά με λαϊκές εκφράσεις ούτε είναι σκόπιμο να γίνεται
εκτεταμένη χρήση τους σε ένα κείμενο.
|
♦
Γενικό σχόλιο
|
Πιθανότατα ξενίζει όλη αυτή η συζήτηση για
"χαλαρούς" κανόνες και η άνεση με την οποία εκφράζονται προτιμήσεις
και προτείνονται παρεκκλίσεις.
Θα πρέπει να έχουμε υπόψη όμως ότι:
1. H γλώσσα απέχει πολύ από το να είναι ένα κατάφρακτο πλέγμα ανελαστικών,
απόλυτων και οριστικών κανόνων
Υπάρχει ένας κορμός γραμματικών, ορθογραφικών και συντακτικών κανόνων που καλύπτει τον κύριο όγκο της ελληνικής γλώσσας. Αυτός είναι παγιωμένος και αδιαμφισβήτητος. Από εκεί και πέρα όμως υπάρχει μια "ζώνη του λυκόφωτος" στη οποία ελλοχεύουν άπειρες λέξεις και φράσεις που δεν μπορούν να ενταχθούν σε κανόνες και συχνά προκαλούν αμφιβολίες, διαφωνίες και αμηχανία. Αυτό είναι αναμενόμενο. Η ελληνική γλώσσα δεν είναι σαν τις άλλες. Εξελίσσεται αδιαλείπτως επί 4000 χρόνια (και μάλιστα έχοντας γραπτό λόγο, όχι απλά προφορική παράδοση). Αυτό δεν είναι ένα επηρμένο εθνοκεντρικό σχόλιο, είναι ένα ψυχρό επιστημονικό δεδομένο. Χαρκτηριστικό είναι ότι είχαμε την πολυτέλεια να απορρίψουμε τις δασείες και τις περισπωμένες με το σκεπτικό ότι ήταν μια "νεωτερίστική" προσθήκη που είχε ζωή μόνο 10 αιώνων! (Οι περισσότερες γλώσσες πριν 10 αιώνες δεν είχαν καν αλφάβητο. Ίσως, ούτε καν φθόγγους...) Γι' αυτό η γλώσσα μας είναι δύσκολο να μπει σε καλούπια, παρόλο που κατά καιρούς γίνονται τεχνητές προσπάθειες για να τιθασευτεί όλο αυτό το τεράστιο πεδίο, όπως είχε γίνει με το λανσάρισμα της καθαρεύουσας ή όπως έγινε πιο πρόσφατα με την καθιέρωση της δημοτικής.
2. Δεν υπάρχει και δεν υπήρξε ποτέ καμιά ανώτατη γλωσσική αρχή και κανένας
απόλυτος κυρίαρχος της γλώσσας
Κατά καιρούς εμφανίζονται διάφοροι πολύξεροι και αυτόκλητοι γλωσσαμύντορες που θέλουν να έχουν τον τελευταίο λόγο για τις λέξεις και την ορθογραφία που πρέπει να χρησιμοποιούμε. Μην μασάτε! Κανένας σοβαρός άνθρωπος δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι κατέχει την απόλυτη γνώση για την ελληνική γλώσσα. Κανένας δεν έχει το δικαίωμα να παίζει το ρόλο τιμητή και να στηλιτεύει όσους -κατά τη γνώμη του- δεν κάνουν σωστή χρήση της γλώσσας. Και, κυρίως, κανένας δεν έχει το δικαίωμα να επιβάλει τους δικούς του κανόνες. Καλό είναι να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι δεν υπάρχει μια "ανεξάρτητη αρχή" για τη ελληνική γλώσσα. Δεν υπάρχει ένα σώμα ειδικών που να μελετήσει συστηματικά και να θεσπίσει ένα ολοκληρωμένο γλωσσικό σύστημα. Έτσι οι διάφορες αλλαγές προκύπτουν με τις προσπάθειες κάποιων έγκυρων φιλολόγων που μερικές φορές -αλλά όχι πάντα- βρίσκουν πρόσφορο έδαφος (όπως υπήρξε η έκδοση της γραμματικής του Μ.Τριανταφυλλίδη). Και πρέπει επίσης να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στις διάφορες τάσεις και προτάσεις που κάνουν την εμφάνισή τους κατά καιρούς και που δεν χρειάζεται να σπεύδουμε να ακολουθήσουμε. Μια τέτοια τάση, που τελικά επικράτησε, υπήρξε αυτή για το μονοτονικό σύστημα. Μια άλλη, που ευτυχώς δεν επικράτησε, ήταν αυτή για πλήρη απλογράφηση της Ελληνικής (με κατάργηση, λόγου χάριν, του ήτα και του ύψιλον και χρήση μόνο του ιώτα). Η τάση που τελευταία είναι της μόδας είναι να απορρίπτονται ορθογραφίες που δεν δικαιολογούνται ετυμολογικά. Αυτός είναι και ο λόγος που ενώ η ορθογραφία "αυτί" ήταν σε χρήση επί 100 χρόνια, κάποιοι είχαν τη φαεινή ιδέα ότι θα έπρεπε να χρησιμοποιούμε το ετυμολογικά ορθότερον "αφτί". Αλλά μ' αυτην τη λογική, θα έπρεπε όλες οι λέξεις να επιστρέψουν στη γραφή της εποχής του Ομήρου... Ασφαλώς και πρέπει να υπάρχουν κανόνες και σίγουρα θα πρέπει να τους ξέρουμε. Και ασφαλώς σε μια γλώσσα , όσο παλιά κι αν είναι, η ορθογραφία δεν μπορεί να μείνει στατική. Ας αντισταθούμε όμως στις υπερβολές και στην επιβολή τρόπων γραφής που δεν αρέσουν. Ας αντισταθούμε σε ψυχαναγκαστικές υπεραπλουστεύσεις και σε όλες τις αλαζονικές, αλλοπρόσαλλες και -στην ουσία- αυθαίρετες ετυμηγορίες για τη χρήση της γλώσσας. Δεν λέμε ότι αφού κανένας δεν έχει δικαίωμα να επιβάλει κανόνες, πρέπει ο καθένας να μιλάει και να γράφει όπως του αρέσει ή οτι εμείς -εδώ στο Γνωμικολογικόν- θα γεμίσουμε το κενό. Απλά λέμε ότι μερικές φορές δεν πειράζει να είμαστε λίγο "χαλαροί".
3. Ας αφήσουμε τις νέες λέξεις να ανθίσουν.
Και τέλος, ας μη μας τρομάζουν οι νέες λέξεις. Η γλώσσα είναι κάτι ζωντανό. Αλλάζει συνέχεια. Λέξεις γεννιούνται και πεθαίνουν. Κανόνες επιβάλλονται ή μένουν στα αζήτητα. Ισχύει και εδώ ένα είδος φυσικής επιλογής. Survival of the fittest. Οι δυνατότερες επιβιώνουν όταν προσαρμόζονται εύκολα σε ένα αέναα μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Μπορεί, λόγου χάριν, η λέξη "καλυτερότερος" να είναι λάθος αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει. Και επίσης ας μη διστάζουμε να δημιουργούμε νέες λέξεις στα γραπτά μας όποτε θέλουμε. Τα αρχαία ελληνικά θα ήταν μια διαφορετική γλώσσα αν δεν υπήρχε ο γλωσσοπλάστης Όμηρος, όπως και τα αγγλικά θα ήταν διαφορετικά αν ο Σαίξπηρ (ή μήπως "Σέξπιρ";) δεν είχε επινοήσει το 10% από τις 17.677 συνολικά λέξεις που έχει χρησιμοποιήσει στα έργα του. |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου