ΣΟΝΑΤΑ, ΠΙΟ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ:

ΣΟΝΑΤΑ ΤΟΥ ΣΕΛΗΝΟΦΩΤΟΣ

ΕΝΙΣΧΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

 

1^η Μαΐου 1909: Γέννηση

 

1921:           Πεθαίνει ο αδερφός του Δημήτρης από φυματίωση

1925:           Πάει στην Αθήνα ¨ οικονομική καταστροφή από χαρτοπαικτικό πάθος πατέρα

1926:           Προσβάλλεται από φυματίωση, πατέρας οικονομικά κατεστραμμένος κλείνεται στο Δαφνί

1929:           Νοσηλεύεται στο «Σωτηρία» εκεί δέχτηκε την επίδραση του κομμουνιστικού κινήματος

1931–34:     Ηθοποιός, χορευτής, σκηνοθέτης. Διορθωτής στο «Γκοβόστη»

1936:           Αδερφή στο Δαφνί

1942:           Μορφωτικό τμήμα του Ε.Α.Μ.

1948–52:     Εξορία: Λήμνο, Μακρόνησο, Αγ. Στρατή, Ικαρία

1952:           Απελευθέρωση. Προσχώρηση σε ΕΔΑ

1955–56:     Α΄ κρατικό βραβείο ποίησης για τη «Σονάτα». Μεταφράζεται σε περισσότερες από 20 γλώσσες.

1964:           Υποψήφιος με την ΕΔΑ. Δεν εκλέγεται

1967–1969: Εξορία: Γυάρο, Λέρο, Σάμο

1970–1987: Πολλά βραβεία, επίσημος διδάκτωρ σε πολλά πανεπιστήμια

 

- Όταν στην πείνα της γερμανικής κατοχής η υγεία του είχε κλονιστεί, αρνήθηκε τον έρανο για τη σωτηρία του. Ζήτησε τα χρήματα να δοθούν στην εταιρεία λογοτεχνών και να μοιραστούν ακριβοδίκαια.

- Η πολιτική απογοήτευση οδηγεί τη λογοτεχνία στον «υπαρξισμό» και στη μελέτη των ανθρώπινων σχέσεων. Η λογοτεχνία βιώνει και εξωτερικεύει μια χαρακτηριστική πικρία και απαισιοδοξία. Έχει τόνο χαμηλόφωνο και εξομολογητικό, ξεκινά από το ατομικό περιστατικό και κάνει αναγωγή στο κοινωνικό επίπεδο à «ποίηση της ήττας».

 

 

Εποχή ποιήματος 1956: Αποκαρδίωση από αλλεπάλληλες διαψεύσεις προσδοκιών, αλλοτρίωση αλλοτινών αγωνιστών. Χώρος δράσης η Πόλη ¨ Αστυφιλία ¨ Ψυχολογικά προβλήματα: άγχος, μοναξιά, περιορισμός, ανωνυμία.

 

 

Χαρακτηριστικά νεότερης ποίησης

1.  Ελεύθερος στίχος (υπάρχει εσωτερικός ρυθμός)

2. Συνεχής παράταξη εικόνων (συχνά ασύνδετη διάταξη, ασαφές περίγραμμα ¨ σκόπιμα για να κεντρίσουν τη φαντασία του αναγνώστη, άλλοτε συνειρμική σύνδεση)

3. Χρήση καθημερινού λεξιλογίου, απλότητα, λιτότητα, ¨ χαμηλόφωνο, εξομολογητικό ποίημα

4. Χαλάρωση λογικής αλληλουχίας. Προεκτάσεις και συνειρμοί

5. Αμφισημία, κρυπτικότητα: ο συγγραφέας κρατά ένα μέρος του μυστικού του ποιήματος π.χ. Σεφέρης: δεν έδινε διευκρινίσεις για τα ποιήματά του

6.    Πυκνότητα λόγου, συμπύκνωση νοημάτων

 

 

 

 ΦΕΓΓΑΡΙ:           Χρησιμοποιείται στο ρομαντισμό, Σολωμός ¨ μεταφυσικό. Ρίτσος ¨ άστατο σύμβολο: άλλες φορές είναι απειλητικό. Κυρίως δηλώνει και μεγεθύνει τη μοναξιά (Σημαντικότητα από αρχαιότητα)

‚ ΠΙΑΝΟ:               Συχνό σύμβολο στο Ρίτσο, στα ποιήματά του συνδέεται με το παλιό σπίτι. Είναι το πιάνο που είχε η οικογένειά του στο πατρικό σπίτι και έπαιζε η μητέρα του πριν την οικογενειακή τραγωδία. Βελουδής: «πέρα από την έννοια της ρημαγμένης νιότης που εμπερικλείει το μοτίβο του (παλαιού) σπιτιού, το σύμβολο του “βουβού” ή “κλειστού πιάνου” συνεκφράζει τη σιωπή ενός “εξ ορισμού” λάλου αντικειμένου και συνεπόμενα την άρση, την άρνηση ή την αδυναμία της έκφρασης, επικοινωνίας». Σύνδεση με Σονάτα Σεληνόφωτος του Μπετόβεν που είναι έργο για πιάνο.

l ΝΕΚΡΟΙ:       Συχνό μοτίβο στην ποίηση του Ρίτσου. Οι νεκροί “ζουν μέσα μας”, “μας μιλούν”, “μας κρίνουν”.

m ΠΟΛΙΤΕΙΑ:    Αέρινη, αδιάφορη, τσιμεντένια κ.λ.π.. Ο Ρίτσος μέμφεται μία ομάδα διανοούμενων που πρεσβεύει ότι η υψηλή τέχνη επιδιώκει μόνο να υπηρετεί την αξία του ωραίου - «τέχνη για την τέχνη». Μόνο αυτή η θεωρία θα μπορούσε να δει την πολιτεία ως αδιάφορη, τουβλάδικο και θα την προτιμούσε μεταφυσική, άυλη. Ο Ρίτσος υποστηρίζει την αγωνιστική στάση ζωής. Σεφέρης: «ο μεγάλος καλλιτέχνης, δεν είναι διόλου ξένος προς τους αγώνες και το πάθος της εποχής του». Ο μεγάλος καλλιτέχνης δεν είναι της εποχής του, είναι αυτός ο ίδιος η εποχή του. Πολλές αντιθέσεις. Σύνδεση με ποιητική ιδιότητα Γυναίκας.

ΑΝΕΜΟΣ:                Βασικό μοτίβο της μεσαίας ωριμότητας του Ρίτσου. Πρόσκληση και πρόκληση ταξιδιού.

 

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: Κίνημα υπέρβασης του πραγματικού κόσμου. Ιδρυτής ο ψυχαναλυτής Αντρέ Μπρετόν. Πρώτο Μανιφέστο: 1924. Βασικά χαρακτηριστικά: 1) υπέρβαση πραγματικού κόσμου με καταγραφή υποσυνείδητων ενεργειών τύχης. 2) Παντοδυναμία ονείρου χωρίς επέμβαση λογικής. 

                              Πρεβελάκης: Τα ποιήματα του Ρίτσου με υπερρεαλιστικά στοιχεία κατατάσσονται στον «εκλαϊκευμένο σουρεαλισμό»

 

 

ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

 

Στ. 35    Δεν ωφελεί: Κοινωνική διάσταση, κριτική στα υπαρξιακά ερωτήματα, καταδίκη μοναξιάς ¨ κοινωνική αποκοπή – παρακμιακό φαινόμενο.

 

Στ. 37 ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ: Η σχέση της ηλικιωμένης γυναίκας με το νέο είναι υπαρξιακή ¨ επιδιώκει να νικήσει το θάνατο, την αχρονία, να συνδεθεί με τη ζωή και το χρόνο.

 

¾      Στη Σονάτα ο μονόλογος είναι φαινομενικός. Οι ομιλητές είναι πολλοί. Τα καθημερινά αντικείμενα “ μιλάνε” για τον εαυτό τους αλλά κυρίως μέσω του εαυτού τους για το πρωταγωνιστικό πρόσωπο. Π.χ. υποτίθεται ότι ο λόγος είναι για τις ιδιότητες της πολυθρόνας. Όμως, φωτίζεται η ζωή του κατόχου της πολυθρόνας.

      Ξεκοιλιασμένη: οικονομικός ξεπεσμός, μοναξιά, φθορά

      Υπήρξε νέα

      Αναπαυτική: κάποτε είχε οικονομική άνεση

      Κλεισμένα μάτια να ονειρεύεσαι: κάποτε είχε όνειρα, φιλοδοξίες, ήταν ρομαντική.

 

 

 

ΧΡΗΣΗ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΡΜΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΝΑΛΟΓΙΑ

 Μπορεί να πάρει οποιαδήποτε λέξη, οποιοδήποτε αντικειμένο και να τα συνδέσει με τη ζωή, με σκέψεις, καταστάσεις κ.λπ.

 

n ΠΟΛΥΘΡΟΝΑ:     Μπορείς να ονειρευτείς ¨ όνειρο (συνηθισμένο όνειρο η αμμουδιά) ¨ πανί ψαρόβαρκας (στην αμμουδιά υπάρχουν ψαρόβαρκες) ¨ μαντίλι (το πανί θυμίζει μαντίλι) ¨ μουσική (το δίπλωμα του μαντιλιού τής θυμίζει τους αριθμούς της ρυθμικής αγωγής) ¨ πολυθρόνα (επιστροφή)

o Καθρεφτης:     Βασικό σύμβολο της υπαρξιακής λογοτεχνίας. δείχνει το μοναχικό, παγιδευμένο στο υπαρξιακό άγχος άνθρωπο, την απελπισία της φθοράς και του θανάτου. Είναι ο «ψυχαναλυτής» του σπιτιού, εκεί ξεγυμνώνουμε το πρόσωπό μας απ’ τη μάσκα που φοράμε στις κοινωνικές εκδηλώσεις. Αυτοσυνείδηση, αυτογνωσία.

 

 

Στ. 162 ¨           ΒΥΘΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ:

1.   Πνίγει, καταναγκασμός

2.   Θάλασσα ταυτισμένη με φυγή, ταξίδι

Στ. 178-180 ¨ Ο ποιητής λογοδοτεί στην ποίηση και προσπαθεί να προσδιορίσει το ρόλο του ποιητή ανάμεσα στο δημιούργημά του και στον αποδέκτη του, το κοινό. Πολλοί ποιητές (Παλαμάς, Καρυωτάκης κ.ά.) υποστηρίζουν μέσα από τα ποιήματά τους ότι τα έργα της ποίησης ζουν αιώνια και εξασφαλίζουν αθανασία στον ποιητή.

 

 

σελ. 44–45 ¨    Υπερρεαλιστική ενότητα:

1.   Βύθιση σε υποσυνείδητο ¨ ψυχανάλυση

2.   Μπρετόν: «σκοπός του υπερρεαλισμού είναι η απελευθέρωση του ατόμου “απ’ το βρώμικο, μικρό σύμπαν”» π.χ. κουζίνα

3.   Βασικό πρόβλημα του υπερρεαλισμού είναι η κατανόηση και η αποδοχή του απ’ το κοινό

 

Ρίτσος για λειτουργία ποίησης: α) «Το πιο βαρύ φορτίο στους ποιητές είναι το φως που δεν μπορούμε να δώσουμε»

β) «Ο ποιητής είναι ο απαρηγόρητος παρηγορητής του κόσμου»

 

στ. 199: 1) Σιωπή ως έλλειψη επικοινωνίας μέσα από την ποίησή της με το κοινό.

2) Σιωπή από το βουβό πρόσωπο του νέου.

3) Σιωπή ως αποδοχή της κοινωνικής καταπίεσης.

4) Σιωπή ως σύμβολο θανάτου αλλά και ενεργητική ¨ λύτρωση από φθορά, μοναξιά.

5) Σιωπή ως ενοχή αμείλικτη

6) Σιωπή ως προσωπείο του βάθους.

 

Ï Η βάση της συγκίνησης δε βρίσκεται τόσο στον απομονωμένο στίχο, όσο σε μεγάλες ομάδες στίχων. Στο Ρίτσο δεν έχουμε τόσο πλήρεις στίχους όσο πλήρεις μεγάλες στροφές π.χ. ενότητες στίχων σελ. 46: φλιτζάνι.

 

στ. 219: πρέπει να δω λιγάκι πολιτεία:

1)   αναβλητικότητα: πρόφαση να αποφύγει την άμεση δράση, οδηγία προς τον εαυτό της (αυτογνωσία)

2)   Ο Ρίτσος είναι κοινωνικός ποιητής, προσπαθεί να καταλήξει σε θετικά αποτελέσματα – συμπεράσματα

Η γυναίκα θα ανταμώσει (κάποτε) την πολιτεία – σύμβολο της αφύπνισης του προλεταριάτου

3)   Ο Ρίτσος είναι ρεαλιστής ποιητής, αφήνει το θέμα ρευστό για να δείξει ποια μοίρα περιμένει όποιον δεν ενταχθεί στο αύριο, δεν τρέξει στο κάλεσμα της νέας εποχής.

 

 

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

 

 

Ύφος, γλώσσα, ποιητικοί πειραματισμοί, αλλαγές		Ελεύθερος στίχος 15 σύλλαβος ομοιοκατάληκτος
		Λυρισμός
		Μουσικότητα
Απηχήσεις Συμβολισμού	Υπερρεαλιστικά στοιχεία
Μοναδική παραγωγικότητα	Ποιητικός ρεαλισμός
Απώτατος σκοπός: Επικοινωνία	Υπεροχή καθημερινότητας
Ευρύτατος προβληματισμός	Χρήση πλοκής
Πληθωρικότητα	«Εσωτερική ανταρσία της φαντασίας»
Προσωπική μυθολογία	Αξιοποίηση ελληνικών καταβολών
Γνήσια αισθητική συγκίνηση	Αυτοβιογραφικό στοιχείο
Ανθρωποκεντρισμός	Ιστορική διάσταση
		Λεπτός ερωτισμός

 

 

 

 

Γιατί το ποίημα ονομάστηκε «Σονάτα του Σεληνόφωτος»		è	Λατρεία Ρίτσου προς μουσική Ο ίδιος έπαιζε πιάνο
		è	Ο λυρισμός της ποίησής του, γενικά, είναι φορέας μουσικότητας.
Νύχτα με φεγγάρι	ç	è	Το ψυχικό τοπίο που ιχνογραφεί
Υπόκρουση μουσική στο βάθος η «Σονάτα»	ç		Το ποίημα αλλά και ο εσωτερικός του ρυθμός παραπέμπει σε αντιστοιχίες.

 

Δομή ποιήματος	è	Θεατρικά στοιχεία: πρόλογος και επίλογος με σκηνοθετικές οδηγίες αλλά, ενώ υπάρχουν 2 «ήρωες» – ο ένας ομιλεί ενώ ο άλλος σιωπά – απουσιάζει η ΔΡΑΣΗ. Μονόλογος γυναίκας. Σκηνοθεσία (χώρος- φωτισμός-μουσική υπόκρουση)
Κύριο θέμα	è	Χρόνος, φθορά, παρελθόν, θάνατος. Η αδυναμία να ελέγξει ο άνθρωπος το χρόνο. Διαβαίνει αμείλικτος. Ρέει και προχωρά ακάθεκτος.

 

 

 

Μοτίβα	è	Μοναξιά, ερήμωση, εγκατάλειψη
	è	Απελπισία, αδιέξοδο
	è	Καθετί το ζωντανό μένει έξω από το «κλειστό» σύμπαν της γυναίκας
Χώρος	è	«Ένα μεγάλο δωμάτιο παλιού σπιτιού». Η ηρωίδα ταξιδεύει και σε νοερούς χώρους: τον ουρανό (με το πέταγμα), την πολιτεία.
Χρόνος	è	Δεν προσδιορίζεται επακριβώς. Είναι άνοιξη. Βράδυ. Δε δηλώνεται ημερομηνία και χρονολογία. Η απροσδιοριστία αυτή συμβάλλει στην υποβλητική και μυστηριακή ατμόσφαιρα αλλά και, έμμεσα, προσδίδει στο ποίημα το στοιχείο της διαχρονικότητας / αχρονικότητας.
Τέταρτη Διάσταση (τίτλος βιβλίου αλλά και στοιχείο τεχνικής στο δραματικό μονόλογο της γυναίκας).		Για να εισέλθει ένα αντικείμενο στην «τέταρτη διάσταση», πρέπει να αποτινάξει τα δεσμά των χωροχρονικών περιορισμών του υλικού, από το οποίο είναι καμωμένα, αλλά και από τις συμβατικές λειτουργίες που του αποδίδουμε. Έτσι, μπορούν τα αντικείμενα να υπάρξουν Α-ΧΡΟΝΙΚΑ, σε χρονικό VACUUM (κενό), και να κερδίσουν, εκτός από τις γνωστές τους ιδιότητες, και άλλες, καινούργιες και απρόβλεπτες
Γιατί ο νέος άνδρας μένει βουβός	è	Για να καταγράφουμε μόνο έμμεσα και υπαινικτικά τις αντιδράσεις του. Έτσι τονίζεται ακόμα περισσότερο η βαθιά μοναξιά της γυναίκας.
	è	Για να εξαρθεί η αλαζονεία της ομορφιάς και της νιότης, αφού αρνείται, ουσιαστικά, να μετέχει σε οποιονδήποτε διάλογο με την ώριμη γυναίκα.
	è	Επιτείνεται η αγωνία της γυναίκας και κορυφώνεται δραματικά ο «άκαρπος» μονόλογός της.
	è	Ενισχύεται ο υπόγειος ερωτισμός
	è	Επικυρώνεται το τελικό αδιέξοδο.
	è	Σε ένα δεύτερο επίπεδο, σκιαγραφείται η αδυσώπητη σύγκρουση παλιού και νέου.
Γλώσσα / Ύφος	è	Απλή δημοτική, εύκαμπτη, πειστική
	è	Λυρισμός / Υπερρεαλιστικά στοιχεία
	è	Μουσικότητα – Ζωηρότητα
αργός ρυθμός	<	Χρήση ανάπαιστου (πρώτοι 10 στίχοι)
	è	Υπαινικτικότητα / Δραματικότητα
	è	Πλούτος σχημάτων και εκφραστικών μέσων
	è	Υποβλητικές εικόνες
	è	Εναλλαγή προσώπων (α΄ - β΄ ενικό)
	è	Πλούσιες αναλογίες (λ.χ. εκκλησ. ποίηση)

 

 

Τα αντικείμενα του σπιτιού ως σύμβολα	1)	Γινόμενα ΣΥΜΒΟΛΑ φαίνεται, τελικά, να υπαγορεύουν την ίδια τη μοίρα της Γυναίκας με τα Μαύρα.
	2)	Δηλώνουν ή τη φθορά (πολυθρόνα) ή την υποταγή, την εθελούσια υποταγή (κουζινικά), τη μνήμη – λήθη (τα έπιπλα που είναι σκεπασμένα με άσπρο πανί), την υποταγή (ξανά) αλλά και τη βαθιά κατακτημένη αυτογνωσία (η αρκούδα). Έτσι, η ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΒΙΩΣΗ των αντικειμένων κατά τρόπο υποκειμενικό τους διασφαλίζει την ΤΕΤΑΡΤΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ.

 

 

Σε ποιο «χρόνο» εκτυλίσσεται το ποίημα	Για να μπορέσει ο ποιητής να πραγματευτεί κατά τρόπο επιτυχημένο τα βασικά του μοτίβα – θεματικά κέντρα (εδώ η απελπισία, ο θάνατος, η μοναξιά, το υπαρξιακό κενό, η παραίτηση, η μνήμη, το αίσθημα ματαιότητας), πρέπει να κινηθεί σε ένα ΧΡΟΝΟ – ΑΧΡΟΝΟ, σε ένα ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟ ΧΡΟΝΟ, όπου δεσπόζουν τα στοιχεία του ονειρικού και του ποιητικού. Σε ένα τέτοιο «χρονικό κενό» ανθίζουν καλύτερα οι πολλαπλές αναγνώσεις της ΠΟΙΗΣΗΣ του Ρίτσου.
Ρόλος «πόλης» κοσμοθεώρηση ποιητή	Σε ένα δεύτερο επίπεδο, μπορεί να υποθέσει κανείς ότι υφίσταται στο ποίημα μία κοινωνική – ιδεολογική απόχρωση. Η «πόλη» του μόχθου, του μεροκάματου, της αληθινής ζωής, χωρίς τα ταξικά δεσμά, ελπιδοφόρα / πολύβουη, γενναιόδωρη ίσως και ακόλαστη αλλά απελευθερωτική μέσα στην ανωνυμία της. Η «πόλη», όπου όλα γίνονται, όπου συντελούνται κοινωνικές ζυμώσεις. Εκεί, γεννιέται το ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ. Η «πόλη» είναι η «νεαρή μοίρα του κόσμου». Εκεί ζουν και μάχονται ζωντανοί άνθρωποι: οι εργάτες, οι προλετάριοι. ΓΥΝΑΙΚΑ = ΠΑΛΙΟ, ΝΕΟΣ = ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ (ΠΟΛΗ)
	ΓΥΝΑΙΚΑ = ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΜΟΝΩΤΙΣΜΟΣ ΝΕΟΣ = ΖΩΝΤΑΝΙΑ, ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗ

 

Ρόλος «νέου»

Θα μπορούσε να δώσει τη «λύση», αλλά δεν το έκανε. Συμβολίζει όχι μόνο τα νιάτα αλλά και το καινούργιο. Σκληρός, σιωπηρά ειρωνικός, ερωτικός, εγωιστής μέσα στη λάμψη της νεότητός του παρίσταται αλλά δε συν-παρίσταται, ακούει αλλά κωφεύει. Θα μπορούσε να γίνει «κάποια λύσις» αλλά δεν το επιθυμούσε. Έχει επίγνωση της δύναμής του.

 

Χαρακτηριστικά ποίησης Ρίτσου στη Σονάτα του Σεληνόφωτος

-Ανάλυση ανθρώπινης συμπεριφοράς

-Ενδοσκόπηση

-Η μνήμη

-Η φθορά

-Ο έρωτας

-Ο θάνατος

-Η μοναξιά

-Οι ιδεολογικές προεκτάσεις / Κοινωνική διάσταση ποίησης

-Λυρισμός

-Καθημερινά αντικείμενα

-Χρήση συμβόλων

-Σουρεαλισμός

-Θεατρικότητα / Δραματικότητα

ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΚΚ