ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΡΩΜΑΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η ΡΩΜΗ

 

3.3. Η ίδρυση της Ρώμης και η οργάνωσή της

 

Ίδρυση της Ρώμης.

α) Παράδοση → Ρωμύλος, απόγονος του Αινεία (από την Τροία) το 753 π.Χ. .

753 – τέλη του 6ου αι. π.Χ.: περίοδος βασιλείας με 6 βασιλείς, κάποιοι από

τους οποίους ήταν Ετρούσκοι.

β) Αρχαιολογική έρευνα → α) 10ος ‐ 8ος αι. π.Χ. μικροί οικισμοί στη θέση της πόλης.

β) Πιθανή δημιουργία της από τους Ετρούσκους, μετά την

κατάληψη του Λατίου (7ος αι. π. Χ.) και τον συνοικισμό των

κατοίκων των γύρω περιοχών. γ) Πραγματοποίηση μεγάλων έργων από τους Ετρούσκους

(αποξήρανση ελών, κεντρικός αποχετευτικός αγωγός, αγορά,

ναός του Διός στο Καπιτώλιο). δ) Επανάσταση των κατοίκων της περιοχής και εκδίωξη των

Ετρούσκων (τέλη του 6ου αι. π.Χ.). ε) Συστηματική οργάνωση των Ρωμαίων, κυριαρχία στο Λάτιο,αποτελεσματική αντιμετώπιση των κατοίκων των γειτονικών

περιοχών.

 

Κοινωνική συγκρότηση κατά την περίοδο της βασιλείας (8ος αι. – 509 π.Χ.).

 

Τρεις (3) κοινωνικές τάξεις:

Πατρίκιοι → Οι παλαιές μεγάλες οικογένειες ∙

οικογένειες + άμεσα μέλη + παρακλάδια = ρωμαϊκά γένη ∙

όλα τα μέλη του γένους = πατρίκιοι από τον πατέρα – αρχηγό.

Πελάτες → Όσοι ζούσαν κοντά στους πατρικίους ως υπήκοοι και προστατευόμενοι αυτών ∙

καταγωγή μάλλον προϊταλική (ήταν Λίγουρες) ∙

σταδιακή επιμειξία και συγχώνευση με τους πατρικίους.

Πληβείοι (= πλήθος) → Όλοι οι νεότεροι κάτοικοι της ρώμης και των γύρω περιοχών ∙

προέρχονταν είτε από υποχρεωτική μετοίκηση λόγω κατάληψης της περιοχής τους είτε από μετεγκατάσταση στη Ρώμη προς αναζήτηση καλύτερης τύχης ∙ κανένας δεσμός με τους πατρικίους και τους πελάτες (εξ ου και η ονομασία τους) ∙ όχι πολιτικά δικαιώματα ∙

απαγόρευση γάμου με γυναίκες από την τάξη των πατρικίων.

 

Πολιτική οργάνωση κατά την περίοδο της βασιλείας (8ος αι. – 509 π.Χ.).

 

Το πολίτευμα:

1) Βασιλιάς → αρχηγός του κράτους, θρησκευτικός αρχηγός, ηγέτης του στρατού, ανώτατος

δικαστής (δηλ. όλες οι εξουσίες συγκεντρωμένες στο πρόσωπό του).

2) Σύγκλητος και Εκκλησία του λαού → τα δύο σώματα που έλεγχαν τις δικαιοδοσίες του

βασιλιά.

Ειδικότερα:

α) Σύγκλητος: 100 ή 300 μέλη (αργότερα), οι αρχηγοί των ρωμαϊκών γενών ∙

θεματοφύλακας των εθίμων και των παραδόσεων της Ρώμης ∙ καθήκον να συγκαλεί (μαζί με τον βασιλιά) την εκκλησία του λαού και να επικυρώνει τις αποφάσεις της.

β) Εκκλησία : συγκέντρωση όλων των πατρικίων και των πελατών ∙

οι πατρίκιοι συγκεντρώνονταν ανά τμήματα, τις φράτρες (φρατρική εκκλησία)∙

έργο → i) επικύρωση ή απόρριψη των αποφάσεων του βασιλιά διά βοής, ii)

απόφαση για πόλεμο ή για ειρήνη και iii) εκλογή του βασιλιά.

 

 

 

 

3.4. Η συγκρότηση της ρωμαϊκής πολιτείας – Res publica

 

Εισαγωγικά στοιχεία.

Χρονολογικό ορόσημο: 509 π.Χ. → α) τέλος της περιόδου της βασιλείας μετά από εξέγερση

των πατρικίων ∙

β) εγκαθίδρυση καινούργιου πολιτεύματος που ονομάστηκε res publica (= δημοκρατία), αν και στην ουσία ήταν αριστοκρατικό ∙ στην εξουσία οι πατρίκιοι ∙

γ) απομάκρυνση των Ετρούσκων.

509 – τέλη 3ου αι. π.Χ. → Δύο αιώνες εσωτερικών και εξωτερικών ζυμώσεων για τη Ρώμη:

α) (στο εσωτερικό) κοινωνικοί αγώνες μέχρι την εξίσωση πατρικίων – πληβείων ∙

β) (στο εξωτερικό) πολιτική κατακτήσεων μέχρι οι Ρωμαίοι αφενός

να κυριαρχήσουν στην ιταλική χερσόνησο και αφετέρου να νικήσουν τους Καρχηδονίους στη δυτική Μεσόγειο.

 

Οι κοινωνικοί αγώνες. Δύο αιώνες αγώνων των πληβείων για την απόκτηση ίσων πολιτικών

δικαιωμάτων. Τα γεγονότα:

1) Δήμαρχοι – αρχές του 5ου αι. → καινούργια μορφή εξουσίας που τους ανήκε.

Οι δήμαρχοι → α) εκλογή για ένα χρόνο

β) πρόσωπα ιερά και απαραβίαστα

γ) προστασία των πληβείων από αυθαιρεσίες των πατρικίων

δ) δικαίωμα veto (δηλ. άρνησης ψήφισης όποιου νόμου στρεφόταν κατά

των συμφερόντων των πληβείων).

2) Καταγραφή εθιμικού δικαίου (Δωδεκάδελτος) – μέσα 5ου αι. → αποτροπή δικαστικών

αυθαιρεσιών των πατρικίων.

3) Κατάργηση του νόμου που απαγόρευε τους μεικτούς γάμους (μεταξύ πατρικίων –

πληβείων).

4) Κατάκτηση πολιτικής ισότητας μετά από έναν αιώνα:

α) δικαίωμα του εκλέγεσθαι στο αξίωμα του υπάτου (4ος αι.) ∙

β) δικαίωμα του εκλέγεσθαι στο αξίωμα του μεγίστου αρχιερέως (τέλη 4ου αι.).

 

Η πολιτική οργάνωση.

 

res publica → πολίτευμα, στο οποίο υπήρχαν τρεις βασικοί φορείς / μορφές εξουσίας: οι

άρχοντες, η σύγκλητος και οι εκκλησίες.

Οι άρχοντες → η εκτελεστική εξουσία της πολιτείας / πολυπληθής ομάδα.

1) Οι δύο ύπατοι: α) εκλογή για ένα χρόνο ∙

β) συγκέντρωση όλων των εξουσιών που παλιότερα ανήκαν στον βασιλιά∙

γ) μεγαλοπρεπής εμφάνιση και δωδεκαμελής συνοδεία από ραβδούχους∙

δ) δυνατότητα παραχώρησης όλων των εξουσιών σε έναν από τους δύο

για 6 μήνες, αν η περίσταση κρινόταν ως κρίσιμη (δικτάτορας).

2) Οι δύο τιμητές → εκλογή για 18 μήνες με συγκεκριμένα καθήκοντα:

α) κατάταξη των πολιτών ανάλογα με τα περιουσιακά τους στοιχεία

(τίμηση) ∙

β) σύνταξη του καταλόγου των συγκλητικών ∙

γ) κατάρτιση του προϋπολογισμού του κράτους ∙

δ) επίβλεψη των ηθών και ανάλογη δικαιοδοσία στέρησης των πολιτικών

δικαιωμάτων.

3) Άλλοι άρχοντες, με μικρότερης σημασίας αξιώματα: οι δήμαρχοι, οι πραίτωρες, οι ταμίες, οι ανθύπατοι.

 

 

 

Η σύγκλητος → εκπρόσωπος της ιστορικής συνέχειας του ρωμαϊκού κράτους / σώμα με

μεγάλο κύρος και δύναμη την περίοδο της δημοκρατίας αλλά και της αυτοκρατορίας:

α) 300 ισόβια μέλη, όλοι πρώην ανώτατοι άρχοντες ∙

β) νομοθετική και εκτελεστική εξουσία ∙

γ) δικαιοδοσίες σε θέματα οικονομικά, θρησκευτικά και εξωτερικής πολιτικής ∙

δ) αποφάσεις με ισχύ νόμου (τα δόγματα) .

 

Οι εκκλησίες → Λειτούργησαν προοδευτικά τρεις:

α) Η φρατρική εκκλησία → συνέλευση των πατρικίων ∙ χωρίς ουσιαστική δύναμη την

περίοδο της δημοκρατίας ∙ διατήρηση μόνο για λόγους παράδοσης.

β) Η λοχίτιδα εκκλησία → συνέλευση των στρατευμένων, πατρικίων και πληβείων ∙

αποφάσεις κατά λόχους ∙ εκλογή των υπάτων, των τιμητών και των πραιτώρων.

γ) Η φυλετική εκκλησία → συνέλευση των πληβείων αρχικά, όλων των Ρωμαίων αργότερα ∙

συγκέντρωση κατά φυλές (δηλ. ανάλογα με τον τόπο κατοικίας) ∙ ψήφιση των νόμων και

εκλογή των κατώτερων αρχόντων.

 

2. Οι συνέπειες των κατακτήσεων

 

2.2. Οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες.

Κοινωνικές αλλαγές ως συνέπεια των κατακτήσεων 3 λόγοι για τους οποίους

Αλλοίωση των ηθών → Απομάκρυνση από τις προγονικές αρετές και ορισμένοι αισθάνθηκαν ότι πρέπει να επέμβουν.

Αυτοί που πρότειναν συγκεκριμένες μεταρρυθμίσεις ήταν οι ακόλουθοι:

Α. Κάτων ο Τιμητής → προσπάθεια αντιμετώπισης της κοινωνικής και πολιτικής διαφθοράς.

 Ρωμαίος με μεγάλη μόρφωση ∙

 πλούσιο και ένδοξο παρελθόν ως πολεμιστής και ανώτατος αξιωματούχος ∙

 αν και είχε ελληνική παιδεία, θεωρούσε υπεύθυνη για την αλλοίωση των ρωμαϊκών

ηθών την πολιτισμική διείσδυση των Ελλήνων ∙ ακρότητα: αποστρεφόταν οτιδήποτε

Ελληνικό ∙

 εξελέγη Τιμητής το 184 π.Χ.

 μέτρα για περιορισμό της πλεονεξίας και έλεγχο της συμπεριφοράς των

συγκλητικών και των ιππέων.

Αποτέλεσμα: Παρά τα αγαθά κίνητρα, η προσπάθειά του δεν καρποφόρησε, διότι οι

αλλαγές είχαν πλέον ενσωματωθεί στην κοινωνία.

 

Β. Τιβέριος Γράκχος → εκλογή στο αξίωμα του δημάρχου το 133 π.Χ. , 2 βασικές προτάσεις

– μέτρα:

1. Αγροτικός νόμος : α) απαγόρευση κατοχής γης από κάθε πολίτη με έκταση πάνω

από 500 πλέθρα ∙ β) δυνατότητα κατοχής επιπλέον 250 πλέθρων γης για το καθένα

από δύο αρσενικά παιδιά ∙ γ) ορισμός του ανώτατου επιτρεπόμενου ορίου έγγειας

ιδιοκτησίας στα 1000 πλέθρα ∙ δ) αναδιανομή των υπόλοιπων αγροτικών εκτάσεων

ανά 30 πλέθρα στους ακτήμονες πολίτες .

2. Πρόταση: διάθεση των θησαυρών του Άτταλου Γ’, βασιλιά της Περγάμου (πέθανε

το 133 π.Χ.), στους ακτήμονες, για να αγοράσουν εργαλεία και να καλλιεργήσουν

τον κλήρο που θα έπαιρναν από τον αγροτικό νόμο.

Κατάληξη / Αποτέλεσμα: Αντίδραση συγκλητικών αποτυχία των σχεδίων του Τιβέριου Γράκχου, εξαγορά συνειδήσεων → και μη εφαρμογή του νόμου και δολοφονία του.(αν και δεν καταργήθηκε)

Γ. Γάιος Γράκχος → εκλογή στο αξίωμα του δημάρχου το 123 π.Χ. (10 χρόνια μετά). Διπλός

στόχος: α) μεταρρυθμίσεις στο πνεύμα του έργου του Τιβέριου και β) περιορισμός της

δράσης της συγκλήτου.

Τα συγκεκριμένα μέτρα του Γάιου Γράκχου:

 εφαρμογή του αγροτικού νόμου ∙

 σειρά νέων μέτρων που ευνοούσαν τους ακτήμονες ∙

 ίδρυση αποικιών στις κατακτημένες περιοχές της Ιταλίας για εγκατάσταση

ακτημόνων ∙

 διανομή σιταριού στους φτωχούς της Ρώμης ∙

 μείωση χρόνου στρατιωτικής θητείας και αύξηση στρατιωτικού μισθού ∙

 συγκρότηση δικαστηρίων από ιππείς για την εκδίκαση υποθέσεων καταχρήσεων

από συγκλητικούς ∙

 παρεμπόδιση της δυνατότητας των συγκλητικών να επιλέγουν τις συγκλητικές

επαρχίες.

Κατάληξη / αποτέλεσμα: Στροφή μέρους του λαού εναντίον του από τους συγκλητικούς,

αποτυχία της ανοικτής εξέγερσης που οργάνωσε ως αντίδραση, εξόντωση των οπαδών του,

θάνατος του ιδίου.

Γενικά.

1. Το έργο των Γράκχων είχε τριπλό στόχο: α) έλεγχο της κοινωνικής ανισότητας, β)

αποκατάσταση των ακτημόνων και γ) αποδυνάμωση των συγκλητικών.

2. Οι Γράκχοι απέτυχαν επειδή δεν ήταν ευνοϊκή η κοινωνική και πολιτική συγκυρία

(μεγάλες κατακτήσεις).

3. Τι πέτυχαν: να ευεργετηθούν λίγοι και να αποτελέσουν στη συνέχεια μία νέα

δυναμική κοινωνική ομάδα.

 

VI. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1ος αι. π.Χ. – 3ος αι. μ.Χ.)

 

1. Η περίοδος ακμής της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (27 π.Χ. – 193 μ.Χ.)

1.1.Η εποχή του Αυγούστου (27 π.Χ. – 14μ.Χ.)

 

Η ισχυροποίηση της κεντρικής εξουσίας.

 

Εισαγωγικά στοιχεία

 Ναυμαχία στο Άκτιο (31 π.Χ.) → τέλος των εμφυλίων πολέμων ∙

 ανάγκη επικράτησης της ειρήνης και της τάξης στη ρωμαϊκή οικουμένη, μετά την

κούραση από τις εμφύλιες διαμάχες ∙

 η ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας μπορούσε να ικανοποιήσει την ανάγκη αυτή ∙

 Οκταβιανός → οργάνωση της πολιτείας σε νέες βάσεις,, με διορατικότητα και

οξύνοια (ανάλογα με τα μηνύματα των καιρών), δηλ. θέσπιση συγκεντρωτικού

συστήματος διακυβέρνησης, χωρίς να θιγούν τα δημοκρατικά αισθήματα των

Ρωμαίων.

Ενέργειες του Οκταβιανού:

i. απέρριψε το αξίωμα του δικτάτορα ∙

ii. αποδέχτηκε από τη σύγκλητο και το λαό όλα τα άλλα αξιώματα και τις εξουσίες που

αυτά συνεπάγονταν (π.χ. ύπατος, ανθύπατος, δήμαρχος, ιμπεράτορας, πρώτος

πολίτης (princeps), μέγας αρχιερέας (pontifex maximus) κ.λπ.) ∙

iii. θέσπισε το συμβούλιο του αυτοκράτορα (συμβουλευτικό σώμα κατά την άσκηση

της εξουσίας) ∙

iv. ακολούθησε συμβιβαστική τακτική (χωρίς αυταρχισμό) στην κατανομή της

εξουσίας.

Διοικητικά μέτρα του Οκταβιανού:

1. υψηλή εποπτεία της διοίκησης του κράτους, της εξωτερικής πολιτικής και των

στρατιωτικών ζητημάτων από τον ίδιο ∙

2. ανάθεση της διαχείρισης των επιμέρους θεμάτων σε άνδρες από τους

στρατιωτικούς και τους ιππείς βάσει τριών αυστηρών προϋποθέσεων: α) ηθικής

ακεραιότητας, β) εκπλήρωσης στρατιωτικής υπηρεσίας και γ) μεγάλης περιουσίας ∙

3. διορισμός των διοικητών των επαρχιών από κοινού με τη σύγκλητο (οι στρατιωτικοί

διοικητές των παραμεθορίων και των προβληματικών επαρχιών διορίζονταν από

τον ίδιο, ενώ οι ανθύπατοι των υπολοίπων από τη σύγκλητο) ∙

4. δημιουργία αυτοκρατορικής υπαλληλίας, δηλ. ολόκληρης τάξης διοικητικών

αξιωματούχων – υπαλλήλων για την άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας ∙

5. αναγέννηση της γεωργίας με σειρά μέτρων και προσπάθεια επαναφοράς των

παλαιών αυστηρών ηθών ∙

6. εξωραϊσμός της Ρώμης, κατασκευή λαμπρών οικοδομημάτων.

 

Συμπέρασμα: Συγκέντρωση όλων σχεδόν των εξουσιών στο πρόσωπο ενός ανθρώπου (του

Οκταβιανού), σε αντιστοιχία με τους παλαιούς βασιλείς ∙ ανακήρυξή του από τη σύγκλητο

σε Αύγουστο (= σεβαστό) και αναγνώριση θεϊκών ιδιοτήτων ∙ άρα → κατάλυση του

δημοκρατικού πολιτεύματος χωρίς την παραμικρή αντίδραση.

 

Το πολίτευμα και οι στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις.

Καθιέρωση μοναρχικού πολιτεύματος από τη βαθμιαία συγκέντρωση όλων των εξουσιών

στο πρόσωπο του Οκταβιανού Αυγούστου: ηγεμονία (principatus) από το αξίωμα του

πρώτου πολίτη (princeps).

 

Οι στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις και ο ρόλος του ρωμαϊκού στρατού την περίοδο της

αυτοκρατορίας. Στρατός → Είχε ρόλο στηρίγματος του νέου μονάρχη (παρά το παρελθόν

των εμφυλίων συγκρούσεων). Αναλυτικότερα:

 Πρόβλεψη του Οκταβιανού Αυγούστου ότι ο αυτοκρατορικός θεσμός είχε ανάγκη

από την προστασία του στρατού.

 (γι’ αυτό) Κατανομή του στρατεύματος: α) το μεγαλύτερο μέρος του στα πιο

επικίνδυνα σύνορα (Ευφράτης, Δούναβης, Ρήνος κ.λπ.), σε μόνιμες στρατιωτικές

βάσεις και β) στη Ρώμη (έδρα της εξουσίας) η προσωπική φρουρά του πραιτώριου,

δηλ. οι πραιτωριανοί ή πραιτωριανή φρουρά, εννέα στρατιωτικές μονάδες με

1000 άνδρες η καθεμία, που ήταν πιστοί στον αυτοκράτορα ∙ αυτοί αργότερα

απέκτησαν μεγάλη δύναμη (ανεβοκατέβαζαν αυτοκράτορες) και έγιναν επικίνδυνοι

για το κράτος.

 Αριθμητική δύναμη του στρατού μόλις επαρκής για τη φρούρηση των αχανών

συνόρων (4000 χιλιόμετρα).

 Εμπλοκή του στρατού στη διοίκηση της αυτοκρατορίας, από κοινού με τη σύγκλητο,

σε διάφορες περιστάσεις κατά την περίοδο της αυτοκρατορίας, όταν οι

αυτοκράτορες αποδεικνύονταν ανίκανοι.

 

 

 

 

 

Το πολίτευμα ηγεμονία (principatus). Χαρακτηριστικά:

 Δυαρχία εξουσιών ανάμεσα σε δύο πολιτειακούς παράγοντες: α) τον πρώτο πολίτη

(princeps) και β) τη σύγκλητο ∙ πηγή προστριβών μεταξύ τους η ασάφεια ως προς τις

αρμοδιότητες του κάθε παράγοντα.

 Το θέμα της διαδοχής χωρίς θεσμοθέτηση ∙ η συνήθεια → καθορισμός του

διαδόχου του αυτοκράτορα, όσο ζούσε, ή ορισμός ενός συγγενούς του ως

αυτοκράτορα, όταν πέθαινε ∙ η καθαρά κληρονομική διαδοχή αντίθετη προς τη

δημοκρατική παράδοση της κατάκτησης αξιωμάτων διά της λαϊκής ψήφου ∙

απαραίτητη η επικύρωση της εκλογής του αυτοκράτορα από τη σύγκλητο.

 Συμπέρασμα: Ο θεσμός του αυτοκράτορα στη Ρώμη ήταν διαφορετικός από τον

μονάρχη των ελληνιστικών βασιλείων και το βασιλιά των ανατολικών λαών.

 

1.2.Οι διάδοχοι του Αυγούστου (14‐193 μ.Χ.)

 

Οι αυτοκράτορες. Το χρονικό διάστημα 14 ‐193 μ.Χ. κυβέρνησαν τρεις (3) δυναστείες

αυτοκρατόρων, οι οποίες διαχωρίζονται βάσει α) των συγγενικών δεσμών μεταξύ των

αυτοκρατόρων και β) του τόπου καταγωγής τους:

i. Ιουλιο‐κλαυδιανή δυναστεία (14‐68 μ.Χ.) → δεσμοί αίματος ή υιοθεσίας με τον

Αύγουστο, καταγωγή από τη Ρώμη ∙

ii. Δυναστεία των Φλαβίων (69‐96 μ.Χ.) → Βεσπασιανός και διάδοχοί του, «αστοί»

αυτοκράτορες, επειδή κατάγονταν από ιταλικές πόλεις ∙

iii. Δυναστεία των Αντωνίνων (97‐192 μ.Χ.) → καταγωγή από τις επαρχίες

(«επαρχιώτες» αυτοκράτορες ) και φροντίδα για την ανάπτυξή τους ∙ το ρωμαϊκό

κράτος στη μέγιστη ακμή του.

 

Η διοίκηση και το δίκαιο.

Διοίκηση και μορφή του κράτους. Χαρακτηριστικά:

 Διοικητικό σύστημα με όλο και μεγαλύτερο συγκεντρωτισμό ως συνέχεια του έργου

του Οκταβιανού Αυγούστου ∙

 ταχεία εξασθένιση των αντιπολιτευτικών τάσεων της συγκλήτου λόγω της ισχυρής

διοίκησης των αυτοκρατόρων μετά τον Οκταβιανό ∙

 προοδευτική κάμψη του διοικητικού ρόλου της Ρώμης έναντι των κατακτημένων

περιοχών εξαιτίας α) της εισόδου στη σύγκλητο αξιωματούχων από τις επαρχίες και

β) της παραχώρησης του δικαιώματος του ρωμαίου πολίτη σε κατοίκους

επαρχιακών πόλεων ∙

 φροντίδα των επαρχιωτών αυτοκρατόρων και του στρατού για αναβάθμιση του

ρόλου των επαρχιών του κράτους, έτσι ώστε η ρωμαϊκή διοίκηση να γίνει

αποδεκτή: α) ίδρυση αποικιών σε ημιβάρβαρες περιοχές και εγκατάσταση σε αυτές

ρωμαίων στρατιωτών ∙ β) εξέλιξη των αποικιών και των ρωμαϊκών στρατοπέδων σε

μεγάλες πόλεις με την εγκατάσταση γηγενών που είχαν το δικαίωμα του ρωμαίου

πολίτη ∙ γ) παραχώρηση του δικαιώματος αυτού σε μεγάλους πληθυσμούς των

επαρχιών μέχρι τη γενίκευσή του με το διάταγμα του Καρακάλλα το 212 μ.Χ. (όλοι

οι ελεύθεροι αναγνωρίζονται ως Ρωμαίοι πολίτες) ∙

 μεγάλη επίδραση του ρωμαϊκού πολιτισμού, εκλατινισμός των επαρχιών της Δύσης∙

 αποτελεσματική οργάνωση της αυτοκρατορίας, ισχυρό αμυντικό σύστημα,

διευρυμένο οδικό δίκτυο για τη μετακίνηση του στρατού και τη μεταφορά αγαθών

→ άνεση και ευημερία σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού ∙

 συγκράτηση των επικίνδυνων λαών εκτός των συνόρων και τερματισμός των

πολέμων → ρωμαϊκή ειρήνη (pax romana) για μεγάλο χρονικό διάστημα και για το

μεγαλύτερο μέρος του κράτους (τις επαρχίες) ∙

 ευνομία για μεγάλο χρονικό διάστημα → το ρωμαϊκό δίκαιο θεωρείται η

μεγαλύτερη προσφορά του ρωμαϊκού πνεύματος.

 

Το δίκαιο.

Α) Η νομοθεσία (Δωδεκάδελτος) και η εξέλιξή της :

 αρχικά ατελής και προορισμένη μόνο για τη Ρώμη ∙

 αργότερα συμπληρώθηκε και επεκτάθηκε για τις ανάγκες των κατακτημένων

περιοχών ∙

 επηρεάστηκε από τα ήθη και τις συνήθειες των κατακτημένων λαών και από την

ελληνική φιλοσοφία ∙

 αργότερα επηρεάστηκε και από τη χριστιανική ηθική.

Β) Δωδεκάδελτος – η δομή:

 αρχικά ήταν απλή ∙

 αργότερα συμπληρώθηκε και τροποποιήθηκε από συγκλητικά ψηφίσματα,

διατάγματα πραιτώρων, αυτοκρατορικές αποφάσεις κ.λπ. ∙

 σχηματίστηκε το πολύπλοκο ρωμαϊκό δίκαιο, για την ερμηνεία του οποίου ήταν

απαραίτητοι οι νομοδιδάσκαλοι ∙

 οι πιο γνωστοί νομοδιδάσκαλοι κατά την εποχή των Αντωνίνων (Σάλβιος Ιουλιανός,

Γάιος) και τον 4ο αι. μ.Χ. .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VII. Η ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (4ος – 6ος αι. μ.Χ.)

 

1. Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους (4ος – 5ος μ.Χ.)

1.1.Ο Διοκλητιανός και η αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας.

 

Οι διοικητικές αλλαγές.

 

Διοκλητιανός → αυτοκράτορας το 284 μ.Χ. ∙επαναφορά της τάξης στο ρωμαϊκό κράτος ∙

τολμηρές διοικητικές αλλαγές προς την κατεύθυνση του επιμερισμού της

εξουσίας, που ανταποκρίνονταν στην ανάγκη α) αμεσότερης επέμβασης του

στρατού και β) καλύτερης φύλαξης των συνόρων.

 

Διοικητικό σύστημα Διοκλητιανού → η Τετραρχία. Χαρακτηριστικά:

 προέκυψε από τη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι ένα πρόσωπο δεν επαρκεί

για τη διοίκηση του τεράστιου ρωμαϊκού κράτους ∙

 βασίστηκε στη διοικητική διαίρεση του κράτους σε ανατολικό και δυτικό και στην

παραχώρηση μέρους της διοίκησης του καθενός από τα δύο αυτά τμήματα σε δύο

άλλους συνάρχοντες ∙ δηλ. η διοικητική εξουσία μοιράστηκε σε 4 κέντρα ∙

 πέτυχε να διατηρήσει την ακεραιότητα της αυτοκρατορίας (όχι για πολύ).

 

Περιγραφή της Τετραρχίας – τα πρόσωπα:

 Διοκλητιανός → αυτοκράτωρ στο ανατολικό τμήμα του κράτους ∙ τίτλος:

Αύγουστος∙ έδρα: η Νικομήδεια της Βιθυνίας.

 Γαλέριος → συνάρχοντας στο ανατολικό τμήμα του κράτους (η εξουσία του

παραχωρήθηκε από τον Διοκλητιανό) ∙ τίτλος: Καίσαρας ∙ έδρα: το Σίρμιο της

(σημερινής) Σερβίας.

 Μαξιμιανός → αυτοκράτωρ στο δυτικό τμήμα του κράτους (επιλεγμένος από τον

Διοκλητιανό) ∙ τίτλος: Αύγουστος ∙ έδρα: το Μιλάνο της Ιταλίας.

 Κωνστάντιος ο Χλωρός → συνάρχοντας στο δυτικό τμήμα του κράτους (η εξουσία

του παραχωρήθηκε από τον Μαξιμιανό) ∙ τίτλος: Καίσαρας ∙ έδρα: οι Τρέβηροι της

Γαλατίας.

 Πρωτεύουσα του κράτους και έδρα της συγκλήτου παρέμεινε η Ρώμη.

 

Η αλλαγή στη μορφή του πολιτεύματος.

 

Οι αλλαγές που επέβαλε ο Διοκλητιανός:

 χωρισμός του κράτους σε μικρές επαρχίες με διοικητές διορισμένους από τον

αυτοκράτορα ∙

 ξεχωριστοί διοικητές για το στρατό κάθε περιοχής, δηλ. διαφορετικοί από τους

αντίστοιχους των επαρχιών ∙

 συνέπεια: ο στρατός χάνει κάθε πολιτική εξουσία ∙

 σταδιακή συγκέντρωση των εξουσιών στο πρόσωπο του αυτοκράτορα ∙

 υιοθέτηση από τον Διοκλητιανό του πρωτοκόλλου της αυλής των Σασανιδών

βασιλέων: ο αυτοκράτορας απροσπέλαστος, διάδημα και πορφύρα κατά τις

εμφανίσεις, επιβολή προσκύνησης, απόδοση του ιερού τίτλου «Ζευς» και απαίτηση

λατρείας του ως θεού.

Συμπέρασμα: Ουσιαστική μεταβολή του πολιτειακού συστήματος του Οκταβιανού

Αυγούστου από Ηγεμονία (Principatus) σε Απόλυτη μοναρχία (Dominatus) ∙ μεταβολή του

ρόλου του αυτοκράτορα από πρώτο πολίτη (princeps) σε απόλυτο μονάρχη (dominus) .

 

1.2. Μ. Κωνσταντίνος: Εκχριστιανισμός και ισχυροποίηση της ρωμαϊκής Ανατολής.

 

Η δημιουργία του χριστιανικού ρωμαϊκού κράτους.

 

Η κατάσταση του κράτους και τα γεγονότα μέχρι την ανάδειξη του Μ. Κωνσταντίνου σε

μονοκράτορα:

ενίσχυση των ανταγωνισμών και προβολή των φιλοδοξιών των συναρχόντων λόγω του συστήματος της Τετραρχίας ∙ απόσυρση του Διοκλητιανού από την εξουσία το 305 μ.Χ. ∙αλληλοεξόντωση των διαδόχων του Διοκλητιανού και των συναρχόντων τους για είκοσι χρόνια (305‐324 μ.Χ.) ∙ανάδειξη μέσα από τις συγκρούσεις του Κωνσταντίνου, γιου του Κωνσταντίου Χλωρού και κληρονόμου του τίτλου του Καίσαρα των δυτικών επαρχιών της αυτοκρατορίας ∙ νίκη του Κωνσταντίνου στη Μουλβία γέφυρα του Τίβερη επί του αντιπάλου του στη Δύση Μαξεντίου (312 μ.Χ.) ∙ επικράτηση του Κωνσταντίνου ως μόνου κυρίαρχου στη Δύση και αναγόρευσή του σε Αύγουστο ∙ συνεννόηση με το Λικίνιο (Αύγουστο της Ανατολής) και κοινή απόφαση στο Μιλάνο (313 μ.Χ.) για συνεργασία ως προς τη διοίκηση της αυτοκρατορίας, χωρίς την πρόσληψη Καισάρων ∙νίκη στη σύγκρουση με το Λικίνιο κοντά στην Αδριανούπολη κα μετά από λίγο θανάτωση του Λικίκιου (324 μ.Χ.) ∙ανακήρυξη του Κωνσταντίνου σε μονοκράτορα (324 μ.Χ.).

 

Η μονοκρατορία του Κωνσταντίνου.

 

Αλλαγές στο πολίτευμα :

 πολίτευμα περισσότερο απολυταρχικό από ό, τι την εποχή του Διοκλητιανού ∙

 αυτοκράτορας απρόσιτος και στους υπηκόους και στη σύγκλητο ∙

 ανακτορικοί υπάλληλοι και ανακτορικό συμβούλιο που συμβούλευαν τον

Αυτοκράτορα, μόνο όταν ο ίδιος το επέλεγε ∙

 μεταφορά της συγκλήτου στην Κωνσταντινούπολη και μετατροπή της σε σώμα με

διακοσμητικό χαρακτήρα (πλαισίωση του αυτοκράτορα στις δεξιώσεις).

 

Στάση του Κωνσταντίνου στο θέμα της αυτοκρατορικής λατρείας και της θρησκείας γενικά:

 αυτοκράτορας όχι θεός, αλλά εκλεκτός του Θεού που κυβερνούσε με τη θεία χάρη ∙

 σειρά ενεργειών που σήμαιναν υποστήριξη στο Χριστιανισμό, παρά τη διατήρηση

του ειδωλολατρικού τίτλου του «Μεγίστου Αρχιερέως» (Pontifex Maximus) ∙

 απόφαση ενίσχυσης της αυτοκρατορίας μέσω της προβολής και της εύνοιας της

νέας θρησκείας (του Χριστιανισμού).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Οι ενέργειες του Κωνσταντίνου για την υποστήριξη του Χριστιανισμού:

 

1) Το διάταγμα των Μεδιολάνων / το Διάταγμα της Ανεξιθρησκίας:

 καμπή στην ιστορία των σχέσεων του κράτους και της νέας θρησκείας ∙

 υπογραφή στα Μεδιόλανα (Μιλάνο) το Φεβρουάριο του 313 μ.Χ. για το δυτικό

τμήμα της αυτοκρατορίας ∙

 επέκταση της ισχύος του για το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας με

αντίστοιχη υπογραφή στη Νικομήδεια της Βιθυνίας λίγους μήνες αργότερα ∙

 καθιέρωση απόλυτης ελευθερίας στην επιλογή λατρείας για όλους τους

κατοίκους της αυτοκρατορίας με κοινή απόφαση Κωνσταντίνου και Λικινίου ∙

 άρση όλων των διακρίσεων κατά των χριστιανών υπηκόων της αυτοκρατορίας.

 

2) Άλλες πράξεις / ενέργειες που αποδεικνύουν αποδοχή του Χριστιανισμού από τον

Κωνσταντίνο μετά τη νίκη στη Μουλβία γέφυρα:

 

 υιοθέτηση του χριστογράμματος ως επίσημου συμβόλου και τοποθέτησή του

στις ασπίδες των στρατιωτών και στην αυτοκρατορική σημαία ∙

 προστασία του Χριστιανισμού από τις αιρέσεις με την καθιέρωση του θεσμού

των Οικουμενικών συνόδων ∙

 οικοδόμηση εκκλησιών μαζί με τη μητέρα του ∙

 βάφτιση στη χριστιανική θρησκεία λίγο πριν το θάνατό του.

 

Το όλο ζήτημα της «μεταστροφής» του Μ. Κωνσταντίνου προς τον Χριστιανισμό υπήρξε

ζήτημα επιστημονικής σύγκρουσης.

 

Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης. Οι βασικές παράμετροι:

 

1. Πολιτικό υπόβαθρο → απόφαση για μεταφορά του κέντρου των αποφάσεων στην

Ανατολή προς επίτευξη α) της ισχυροποίησης της απόλυτης μοναρχίας και β) του

εκχριστιανισμού της αυτοκρατορίας.

2. Αίτια → διοικητική ανάγκη για μεταφορά της πρωτεύουσας α) για την

αντιμετώπιση των επιδρομών των βαρβαρικών λαών, β) επειδή η Ρώμη ήταν

ταυτισμένη με τον αρχαίο κόσμο και τη ρωμαϊκή παράδοση, γ) για την εξασφάλιση

καλύτερης άμυνας και οικονομικής ανάπτυξης και δ) για τη μεταφορά του κέντρου

βάρους σε περιοχές που κατοικούσαν κατά πλειοψηφία Έλληνες χριστιανοί.

3. Ονομασία → Νέα Ρώμη αρχικά, Κωνσταντίνου‐πόλις ευρύτερα γνωστή αργότερα.

4. Θέση → στο Βυζάντιο, την αρχαία αποικία των Μεγαριτών (7ος αι. π.Χ.), με οικιστή

τον Βύζαντα.

5. Εγκαίνια → 11 Μαΐου 330 ∙ χρονολογία – ορόσημο για την αρχή της Ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας της Ανατολής, δηλ. της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ∙ για 11 αιώνες, η

τύχη της Κωνσταντινούπολης ταυτίστηκε με την τύχη του κράτους.

6. Αποτέλεσμα → μεταφορά του κέντρου βάρους από το λατινικό στον ελληνικό

πολιτιστικό χώρο ∙ αυτοκρατορία με προοδευτικά ελληνικό χαρακτήρα.

 

 

 

 

 

Συμπέρασμα. Τα τρία (3) στοιχεία, στα οποία βασίστηκε η καινούργια αυτοκρατορία:

 η ρωμαϊκή πολιτική παράδοση ∙

 η χριστιανική πίστη ∙

 η ελληνική πολιτιστική κληρονομιά.

 

1.4. Ο εξελληνισμός του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους.

 

Βασική έννοια: Η μετεξέλιξη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υπό την επίδραση τριών

παραγόντων: α) της ρωμαϊκής πολιτικής παράδοσης, β) της χριστιανικής θρησκείας και γ)

της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

 

Αίτια της μετεξέλιξης:

1. (βασικό αίτιο) Η μεταφορά της πρωτεύουσας σε θέση που βρισκόταν πλησιέστερα

στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας.

2. Η υπεροχή του ελληνικού πληθυσμιακού στοιχείου και της ελληνιστικής

πολιτιστικής παράδοσης στην Ανατολή (βαθμιαίος εξελληνισμός του ανατολικού

τμήματος της αυτοκρατορίας).

3. Η διαίρεση της αυτοκρατορίας σε Ανατολική και Δυτική (οριστικοποιήθηκε από τον

Μ. Θεοδόσιο) → βαθμιαία αυτονόμηση και εξελληνισμός του ανατολικού τμήματος

(4ος αι. μ.Χ.).

4. Η ελληνική παιδεία (φιλοσοφική σκέψη, ρητορεία κ.λπ.) που καλλιεργήθηκε στο

ανατολικό τμήμα του κράτους (Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια) ∙ μαθητές των

φιλοσοφικών σχολών της Ανατολής (του νεοπλατωνισμού) ήταν ο αυτοκράτορας

Ιουλιανός, γνωστοί δάσκαλοι και ιεράρχες κ.ά.

 

Συμπέρασμα: Βαθμιαίος εξελληνισμός της αυτοκρατορίας με κέντρο την νέα πρωτεύουσα :

 μεταφορά της πνευματικής δραστηριότητας από την Αθήνα στην

Κωνσταντινούπολη ∙

 ίδρυση του Πανδιδακτηρίου στην Κων/ πολη από τον Θεοδόσιο τον Β΄ (425 μ.Χ.) ∙

 υπεροχή της ελληνικής γλώσσας και φιλολογίας έναντι της λατινικής στο

Πανδιδακτήριο ∙

 σύνταξη των δικαστικών αποφάσεων και των διαθηκών στην ελληνική γλώσσα με

αυτοκρατορικά διατάγματα (397 και 439 μ.Χ.).

 

Τα γεγονότα.

 

1. Χωρισμός της αυτοκρατορίας σε Ανατολική και Δυτική από τον Μ. Θεοδόσιο πριν

πεθάνει (395 μ.Χ.) και κληροδοσία των τμημάτων στους γιους του: ανατολικό → ο

πρωτότοκος Αρκάδιος (ιδιαίτερο το ενδιαφέρον για την Ανατολή) και δυτικό → ο

Ονώριος.

2. Τεράστια η σημασία του χωρισμού αυτού που ήταν ο τελευταίος και ο οριστικός ∙

από πολλούς το 395 μ.Χ. θεωρείται η συμβατική αρχή της βυζαντινής ιστορίας.

γιατί;

 Το δυτικό τμήμα κατέρρευσε υπό το βάρος αλλεπάλληλων βαρβαρικών επιδρομών,

κυρίως γερμανικών φύλων (476 μ.Χ.) ∙ τέλος του ρωμαϊκού κόσμου στη Δύση.

 Το ανατολικό τμήμα νίκησε τους βαρβάρους και συνέχισε την ιστορική του πορεία

με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο ∙ το κράτος μετεξελίχτηκε πλέον στη βυζαντινή

του μορφή.

 Και στο ανατολικό τμήμα υπήρξε προσωρινά κίνδυνος εκγερμανισμού του κράτους,

αναπτύχθηκε ωστόσο ισχυρή αντίσταση από Έλληνες λογίους και πολιτικούς

(αντιγερμανική / αντιγοτθική κίνηση), υπό τη μορφή εθνικού κόμματος, και ο

κίνδυνος αποσοβήθηκε.

 

1.5. Το τέλος του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους.

 

Η κατάσταση στην Ιταλία στα μέσα του 5ου αι. μ.Χ.:

 συνεχής αναταραχή λόγω α) της αποδιοργάνωσης του κράτους και β) της

κατάληψης της στρατιωτικής ηγεσίας από Γερμανούς μισθοφόρους ∙

 άνοδος στο θρόνο αυτοκρατόρων χωρίς ικανότητες, με την υποστήριξη των

Γερμανών ή τη συγκατάθεση της Κων / πολης ∙

 αυτοκρατορία μόνο κατ’ όνομα, διατήρηση του τίτλου επειδή οι βάρβαροι

σέβονταν τον θεσμό του αυτοκράτορα.

Οδόακρος, ηγεμόνας των Ερούλων (γερμανικού φύλου).

 Αναγνωρίστηκε αρχηγός όλων των μισθοφόρων στην Ιταλία.

 Καθαίρεσε τον αυτοκράτορα Ρωμύλο Αυγουστύλο (476 μ.Χ.), με πρόσχημα την

κατάληψη του θρόνου χωρίς την έγκριση της Κων / πολης.

 Αναγνωρίστηκε διοικητής της Ιταλίας κατόπιν αιτήματος από τον αυτοκράτορα του

Ανατολικού τμήματος Ζήνωνα να κυβερνά στη Δύση εξ ονόματός του.

 

Συνέπειες:

1. Κανένας άλλος ρωμαίος αυτοκράτορας δεν κυβέρνησε στη Δύση.

2. Το 476 μ.Χ. θεωρείται το τέλος του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους και η αρχή του

Μεσαίωνα.

 

Οι Οστρογότθοι (ανατολικός κλάδος των Γότθων):

 Εγκατεστημένοι στην περιοχή του Δνείπερου ποταμού (αρχές 4ου αι.).

 Αργότερα υπέφεραν από τις μετακινήσεις των Ούνων και υποτάχθηκαν σε αυτούς.

 Στη συνέχεια, εγκαταστάθηκαν στη σημερινή Ουγγαρία, φυλάσσοντας τα σύνορα,

λόγω της φιλογοτθικής πολιτικής του Μ. Θεοδοσίου .

 Έκαναν επιδρομές στη βόρεια Βαλκανική, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Ζήνων (τέλη

5ου αι.).

 Ο Ζήνων έστρεψε τον ηγεμόνα τους Θευδέριχο ενάντια στην Ιταλία για να

απομακρύνει τον Οδόακρο.

 Ο Θευδέριχος κατέλαβε τη Ραβέννα και την έκανε έδρα της επικράτειάς του

(Οστρογοτθικό Βασίλειο της Ιταλίας, 493 μ.Χ.).

 Ο αυτοκράτορας της Κων / πολης Ζήνων του έδωσε τον τίτλο του ρήγα (rex).

Αποτέλεσμα: Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα τέλη του 5ου αι. έμεινε μόνο το Ανατολικό

τμήμα (Βαλκανική, Μ. Ασία, Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυπτος) ∙ στη Δύση υπάρχουν γερμανικά

βασίλεια.

 

 

 

 

2. Η εποχή του Ιουστινιανού (6ος αι. μ.Χ.)

2.2. Η ελληνοχριστιανική οικουμένη.

 

Ιουστινιανός.

Εξωτερική πολιτική → προσπάθεια αποκατάστασης της παλαιάς ρωμαϊκής οικουμένης.

Εσωτερική πολιτική → καινοτόμες ιδέες, στόχος η συνοχή των λαών της αυτοκρατορίας με

συνδετικούς κρίκους α) την ελληνική πολιτιστική παράδοση και β) τη χριστιανική πίστη ∙

διαμόρφωση της βυζαντινής φυσιογνωμίας του κράτους, ελληνοχριστιανική οικουμένη.

 

Κύρια σημεία της εσωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανού:

 

1. Ισχυροποίηση απόλυτης μοναρχίας → θεωρητική θεμελίωση της απόλυτης

μοναρχίας από τον Ιουστινιανό μετά την καταστολή της Στάσης του Νίκα (532 μ. Χ.)∙

ο αυτοκράτορας θεωρείται ο εκλεκτός του θεού, κυβερνά με την εμπιστοσύνη του

Θεού για το καλό των υπηκόων του.

2. Επιβολή μιας θρησκείας και ενός δόγματος → σκληρή αντιμετώπιση των αρχαίων

θρησκειών (κλείσιμο της νεοπλατωνικής σχολής των Αθηνών (529 μ.Χ.) και δήμευση

της περιουσίας της), εξόντωση των θρησκευτικών μειονοτήτων, αλλά επιείκεια προς

τους Εβραίους και μόνο προς αυτούς, ιεραποστολικό έργο για τον εκχριστιανισμό

των λαών στα σύνορά της αυτοκρατορίας (στον Καύκασο, στη Νουβία, τη Σαχάρα

και τον Δούναβη) και οικοδόμηση της Αγίας Σοφίας.

3. Συστηματική κωδικοποίηση του Δικαίου → το τεράστιο νομοθετικό έργο του

Ιουστινιανού αποτελεί τη σπουδαιότερη πλευρά της εσωτερικής πολιτικής του ∙ οι

παλαιοί νόμοι ήταν στην Λατινική και κωδικοποιήθηκαν (Ιουστινιάνειος Κώδικας,

529 και 534, Πανδέκτης 533, Εισηγήσεις 533), οι νεότεροι όμως (Νεαρές, 534 και

εξής) εκδόθηκαν στην Ελληνική για να γίνονται κατανοητοί ∙ το σύνολο ονομάστηκε

Corpus juris civilis (= αστικό δίκαιο) (16ος αι.) και αποτέλεσε τη βάση για τη

νομοθεσία των νεότερων κρατών.

4. Νέο διοικητικό σύστημα προς αποτροπή του εκφεουδαρχισμού της αυτοκρατορίας

→ παραχώρηση της πολιτικής εξουσίας στους στρατιωτικούς διοικητές των

παραμεθόριων και των ευπρόσβλητων περιοχών με ειδικά διατάγματα (Νεαρές) ∙

αργότερα, το μέτρο επεκτάθηκε σε ολόκληρη την αυτοκρατορία ∙ στόχος: να θιγούν

τα δικαιώματα των δυνατών, δηλ. των μεγαλοκτηματιών της εποχής, και να

περιοριστεί η ανάπτυξη των μεγάλων γαιοκτησιών ∙ αποτέλεσμα: αποτράπηκε η

διαμόρφωση φέουδων, όπως στο δυτικό μεσαιωνικό κόσμο.

 

Εκπαιδευτική πηγή